Opisy reakcji na traumatyczne zdarzenia znane są od setek lat, jednak zespół stresu pourazowego (PTSD) po raz pierwszy został zdefiniowany w klasyfikacjach psychiatrycznych w latach 80. XX wieku.
Indywidualna odporność na silne przeżycia emocjonalne jest bardzo zróżnicowana – dla jednych z pozoru niegroźny wypadek komunikacyjny może być źródłem silnego lęku i depresji, inni z kolei są bardziej odporni nawet na bardziej niebezpieczne i stresujące sytuacje. Jednak każdy z nas ma pewną granicę odporności na stres, przekroczenie której może powodować istotne skutki psychologiczne. Takie konsekwencje przeżytej traumy często samoistnie ustępują, mogą jednak przerodzić się w problem medyczny. Jednym z nich jest zespół stresu pourazowego, który rozwija się w następstwie traumatycznego wydarzenia dotyczącego bezpośrednio pacjenta lub innej osoby i wiążącego się z zagrożeniem doznania urazu lub naruszenia integralności fizycznej bądź śmierci. Do rozpoznania PTSD konieczne jest też, by pacjent doświadczył silnego strachu, uczucia bezsilności czy przerażenia w chwili zdarzenia.
Jakie są przyczyny zespołu stresu pourazowego?
Zespół stresu pourazowego pojawia się w reakcji na przeżytą traumę. Takim przeżyciem może być wojna, terroryzm, klęski żywiołowe, przemoc fizyczna i seksualna, osadzenie w obozie koncentracyjnym, niespodziewana śmierć, a nawet otrzymanie diagnozy śmiertelnej choroby. Traumatyczne wydarzenia u osób ich doświadczających często wykraczają poza standardowe możliwości radzenia sobie oraz powodują ogromny wysiłek psychiczny. Dzieje się tak dlatego, że wstrząsające zdarzenia nie znajdują zazwyczaj racjonalnego wytłumaczenia. Większość osób wraca po trudnych doświadczeniach do zdrowia, bez konieczności pomocy specjalisty zazwyczaj w ciągu 4 tygodni od traumatycznego wydarzenia. U pozostałych osób natomiast rozwinie się zespół stresu pourazowego.
PTSD pojawia się więc jako reakcja na traumatyczne wydarzenia, związane z zagrożeniem życia lub naruszenia integralności fizycznej własnej osoby, lub innych osób. W wyniku zespołu stresu pourazowego pojawia się więc stałe poczucie zagrożenia i niepewności, a w konsekwencji — lęk, retrospekcje i koszmary senne. Zdarza się również, że długotrwale przeżywana trauma może prowadzić do zakwestionowania własnej tożsamości.
Nie każda jednak osoba, która przeżyje traumatyczne wydarzenie jest w takim samym stopniu podatna na rozwinięcie się PTSD. Osobami najbardziej zagrożonymi wystąpieniem zaburzenia, jakim jest zespół stresu pourazowego są osoby które:
- przeżyły traumę w dzieciństwie
- dorastały w rodzinach dysfunkcyjnych
- cierpią na zaburzenia osobowości typu borderline, zależnego lub antyspołecznego
- nie otrzymują wsparcia ze strony bliskich
- nie mają poczucia kontroli nad swoim życiem
- nadużywają alkoholu
Należy też wiedzieć, że nie każda z możliwych sytuacji traumatycznych niesie podobne ryzyko wystąpienia objawów zespołu stresu pourazowego u osób, które takie sytuacje przeżyły.
Jakie są objawy zespołu stresu pourazowego?
Żal, smutek, niepokój, poczucie winy oraz złość — to emocje wielu osób, które przeżyły traumatyczne wydarzenia. Pojawienie się takich uczuć nie oznacza jednak, że rozwija się u nich zespół stresu pourazowego. U osób cierpiących na PTSD, oprócz takich emocji, mogą pojawić się następujące objawy:
- stałe, niekontrolowane powracanie do sytuacji urazowej — natrętne, niechciane wspomnienia dotyczące traumatycznych wydarzeń i towarzyszące im uczucie przytłaczającego cierpienia
- koszmary senne związane z traumatycznym przeżyciem
- flashbacki — zachowania i działania jakby sytuacja traumatyczna wciąż trwała i zagrożenie było realne tu i teraz
- wyczerpanie — odczuwanie silnego stresu i pobudzenia fizycznego w sytuacjach, które wyzwalają wspomnienia traumy
- unikanie — amnezja dotycząca fragmentów traumatycznego wydarzenia i niechęć do rozmów lub myślenia na temat wspomnień, a także kontaktu z mediami, które przekazują informacje o wydarzeniu
- izolacja — utrata poczucia więzi z bliskimi, niemożność powrotu do dotychczasowych aktywności
- obniżenie nastroju — pesymistyczne myśli o sobie, innych i świecie
- negatywne emocje — odczucie ciągłego strachu, złości, wstydu i poczucia winy, brak umiejętności przeżywania radości, przyjemności czy zadowolenia
- nadmierna czujność — ciągłe oczekiwanie na pojawienie się zagrożenia
- nadmierna reaktywność — nieadekwatnie silne reakcje na hałas i bodźce przypominające o traumatycznym przeżyciu
Inne charakterystyczne objawy zespołu stresu pourazowego to również: rozkojarzenie, zaburzenia snu, drażliwość, wybuchy złości, agresji, niebezpieczne zachowania i autoagresja.
Aby postawić diagnozę zespołu stresu pourazowego, należy wziąć pod uwagę następujące kryteria: objawy te pojawią się w reakcji na traumatyczne wydarzenie i będą utrzymywały się w ciągu 4 tygodni. Należy pamiętać, że PTSD może mieć również charakter opóźniony, który wiąże się z pojawieniem się objawów jakiś czas po zdarzeniu.
Typowe objawy zespołu stresu pourazowego można podzielić na 3 grupy:
I. Ponowne przeżywanie traumatycznego wydarzenia pod postacią:
- nawracających, uporczywych i przykrych wspomnień zdarzenia,
- nawracających przykrych snów,
- zachowań lub odczuć, jak gdyby zdarzenie traumatyczne znowu miało miejsce,
- intensywnego cierpienia psychicznego występującego w przypadku narażenia na bodźce symbolizujące lub przypominające zdarzenie,
- objawów wegetatywnych pojawiających się w odpowiedzi na bodźce przypominające traumatyczne zdarzenie.
II. Unikanie lub zmniejszenie się ogólnej wrażliwości na bodźce z otoczenia:
- unikanie myśli, uczuć i rozmów dotyczących wydarzenia,
- unikanie bodźców wywołujących traumatyczne wspomnienia,
- niepamięć psychogenna,
- ograniczenie zainteresowań i aktywności wiążących się z urazem,
- uczucie oddalenia i wyobcowania,
- poczucie braku perspektyw na przyszłość.
III. Objawy nadmiernej pobudliwości:
- zaburzenia snu i bezsenność,
- drażliwość lub wybuchy gniewu,
- problemy z koncentracją,
- nadmierna czujność,
- nadmierna reakcja na bodźce.
Zgodnie z klasyfikacją DSM objawy te muszą utrzymywać się przez co najmniej jeden miesiąc (kryterium to nie jest uwzględnione w klasyfikacji ICD-10) oraz muszą powodować klinicznie istotne trudności lub upośledzenie funkcjonowania danej osoby w sferze społecznej, zawodowej lub innych ważnych dziedzinach życia.
Osoby cierpiące na zespół stresu pourazowego często doświadczają równocześnie innych zaburzeń takich jak: depresja, lęk napadowy lub inne zaburzenia lękowe oraz nadużywanie i uzależnienie od substancji psychoaktywnych.
Wśród urazowych sytuacji mogących prowadzić do wystąpienia PTSD wymienia się gwałt, molestowanie seksualne, przemoc fizyczną lub psychiczną, uczestniczenie w katastrofie (w tym ekologicznej np. powódź) lub w wydarzeniach wojennych, doświadczenie tragedii spowodowanej przez człowieka (np. atak terrorystyczny), uczestnictwo w wypadku komunikacyjnym, obserwowanie czyjejś śmierci, zadawania komuś krzywdy przez drugiego człowieka i wiele innych.
W ostatnich latach coraz większe zainteresowanie budzi tzw. złożone zaburzenie po stresie traumatycznym (complex-PTSD). Dotyczy ono sytuacji, w których dochodzi do powtarzających się wydarzeń o charakterze traumatycznym (np. w przypadku rodzin z wieloletnim doświadczeniem problemów przemocowych i/lub alkoholowych). U osób takich często obserwuje się:
- zaburzenia w zakresie emocjonalności i impulsywności (zachowania autodestrukcyjne, samookaleczenia, myśli i tendencje samobójcze, zaburzenia w zakresie popędu seksualnego, skłonność do ryzykownych zachowań),
- zaburzenia w zakresie uwagi i świadomości;
- poczucie winy i bezradności, braku własnej skuteczności, niezrozumienia przez innych, wstydu oraz podatność na zranienie;
- przekonanie, że jest się ofiarą i nieufność wobec innych;
- objawy somatyzacyjne np. pod postacią przewlekłego bólu, zaburzeń kardiologicznych i gastroenterologicznych.
Zapobieganie zespołowi stresu pourazowego
Obecnie duo uwagi poświęca się sposobom zapobiegania PTSD, które polegają na wdrożeniu natychmiastowego i praktycznego wsparcia społecznego oraz emocjonalnego. Osobom z ciężkimi i utrzymującymi się objawami proponuje się pełną ocenę stanu psychicznego i bardziej zaawansowaną pomoc.
Leczenie zespołu stresu pourazowego
W leczeniu osób cierpiących na przewlekłą postać PTSD stosuje się oddziaływania psychologiczne i farmakologiczne.
Wśród skutecznych oddziaływań psychologicznych wymienia się psychoterapię poznawczo-behawioralną (CBT) skoncentrowana na przebytym urazie oraz desensytyzację za pomocą ruchu gałek ocznych (EMDR). Postępowanie to zazwyczaj ma charakter indywidualny i prowadzone jest w warunkach ambulatoryjnych. Terapia ekspozycyjna polega najczęściej na tym, że pacjent szczegółowo opisuje traumatyczne wydarzenie, a jego wypowiedzi są rejestrowane. Następnie pacjent wielokrotnie wysłuchuje nagrania w obecności terapeuty. W trakcie terapii poznawczej skoncentrowanej na przebytym urazie, dyskutuje się i przeformułowuje zniekształcone przekonania i błędne interpretacje traumatycznych wydarzeń i ich następstw. W przypadku EMDR pacjent skupia się na zdarzeniu, skojarzeniach, emocjach i odczuciach z nim związanych, a w tym samym czasie poddawany jest obustronnej stymulacji, która zazwyczaj polega na zadaniu wodzenia oczyma za poruszającym się poziomo palcem terapeuty.
Leczenie farmakologiczne powinno być traktowane jako postępowanie uzupełniające i często ma charakter objawowy. W przypadku ostrych objawów, takich jak ciężka bezsenność lub zaburzenia lekowe i nasilona depresja, stosuje się leki nasenne lub przeciwdepresyjne. W niektórych badaniach wykazano skuteczność leczenia selektywnymi inhibitorami zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRI).
Leczenie może przynieść poprawę nawet po wielu latach od wystąpienia objawów, dlatego też czas ich trwania nie powinien mieć wpływu na podjęcie decyzji o rozpoczęciu terapii.
Opracował: lek. med. Paweł Brudkiewicz
