Większość stosowanych obecnie leków przeciwdepresyjnych charakteryzuje się niezwykle wysokim profilem bezpieczeństwa i możliwością prowadzenia długotrwałej (często wieloletniej) terapii, bez poważnych konsekwencji zdrowotnych dla pacjenta.
Jednak w przypadku nałożenia się na siebie różnych niekorzystnych okoliczności może dojść do rozwinięcia się groźnych dla zdrowia powikłań. Przykładem takiego powikłania jest zespół serotoninowy.
Co to jest i kiedy występuje jest zespół serotoninowy
Zespół ten może się pojawić w trakcie leczenia takimi lekami przeciwdepresyjnymi, których mechanizm działania (jedyny lub jeden z wielu) polega na blokadzie wychwytu zwrotnego serotoniny, należą do nich m.in.: fluoksetyna, fluwoksamina, sertralina, paroksetyna, citalopram, escitalopram, wenlafaksyna, duloksetyna, klomipramina, amitryptylina, trazodon. Zespół serotoninowy niezwykle rzadko jest efektem przyjmowania samego leku przeciwdepresyjnego, a najczęściej rozwija się w wyniku połączenia tego leku z innym preparatem, który również zwiększa poziom serotoniny w organizmie lub wpływa niekorzystnie na metabolizm leku przeciwdepresyjnego. Z tego względu wymienionych wyżej leków przeciwdepresyjnych nie powinno się łączyć (lub połączenia takie wymagają zachowania należytej ostrożności i czujności co do ewentualnych objawów) m.in. z:
- tramadolem – składnikiem niektórych silnych leków przeciwbólowych,
- nefopamem – lekiem przeciwbólowym,
- dekstrometorfanem – składnikiem niektórych leków stosowanych w leczeniu kaszlu, grypy lub przeziębienia,
- triprolidyną – składnikiem niektórych leków stosowanych w leczeniu kaszlu, grypy lub przeziębienia,
- difenhydraminą – składnikiem niektórych leków stosowanych w leczeniu kaszlu, grypy lub przeziębienia,
- tryptanami i ergotaminą – lekami stosowanymi w leczeniu migreny,
- metoklopramidem i setronami – lekami przeciwwymiotnymi,
- selegiliną – lekiem stosowanym w chorobie Parkinsona,
- moklobemidem – lekiem przeciwdepresyjnym,
- innymi lekami przeciwdepresyjnymi, które blokują wychwyt serotoniny,
- narkotykami takimi jak: amfetamina i jej pochodne, ecstasy,
- niektórymi suplementami diety – zawierającymi wyciągi z dziurawca lub żeń-szenia,
- niektórymi silnymi lekami przeciwbólowymi (opoidy) stosowanymi u osób cierpiących na choroby nowotworowe lub ciężkie zespoły bólowe,
- niektórymi lekami przeciwgrzybiczymi i antybiotykami, mogącymi podnosić stężenie leku przeciwdepresyjnego we krwi
Powyższa lista ma charakter orientacyjny i nie zawiera wszystkich leków lub preparatów, które mogą się przyczynić do wystąpienia zespołu serotoninowego w połączeniu z lekami przeciwdepresyjnymi. Połączenie leku przeciwdepresyjnego z wyżej wymienionymi preparatami nie zawsze musi skutkować groźnym powikłaniem – wszystko zależy od dawki leków, innych dodatkowo przyjmowanych leków lub suplementów i ogólnego stanu zdrowia pacjenta, dlatego:
-
w trakcie wizyty w gabinecie psychiatry
– poinformuj go o wszystkich innych lekach i suplementach diety oraz preparatach ziołowych jakie otrzymujesz od innych specjalistów lub stosujesz ”na własną rękę”. Dopytaj o ryzyko interakcji i powikłań – w tym o ryzyko zespołu serotoninowego,
-
w trakcie wizyty u lekarza innej specjalności niż psychiatra
– poinformuj go o wszystkich lekach psychotropowych jakie bierzesz (zwłaszcza przeciwdepresyjnych), a także o wszystkich innych lekach i suplementach diety oraz preparatach ziołowych jakie otrzymujesz od innych specjalistów lub stosujesz ”na własną rękę”. Dopytaj o ryzyko interakcji i powikłań – w tym o ryzyko zespołu serotoninowego,
-
będąc w aptece (w okresie kiedy przyjmujesz lek przeciwdepresyjny)
– zanim wykupisz lekarstwo przepisane lub zalecone z innych powodów zdrowotnych (np. bólów lub przeziębienia lub wymiotów), zapytaj o możliwe interakcje z lekiem przeciwdepresyjnym jaki bierzesz, w tym o ryzyko zespołu serotoninowego.
Objawy zespołu serotoninowego
Rozwijają się bardzo szybko (kilka- kilkanaście godzin), a zaawansowany, ciężki zespół serotoninowy może prowadzić do zgonu. Do najczęstszych objawów tego zespołu zalicza się:
- zaburzenia świadomości,
- pobudzenie psychoruchowe,
- zlewne poty,
- dreszcze,
- drżenia mięśniowe,
- biegunkę,
- zaburzenia koordynacji ruchów,
- podwyższenie temperatury ciała,
- skurcze mięśni w postaci „zrywań” (mioklonie),
- wygórowanie odruchów stwierdzane w badaniu neurologicznym.
Jeżeli pojawiły się 3 lub więcej z powyższych objawów i:
- w ciągu ostatnich kilku tygodni został wprowadzony lek przeciwdepresyjny lub też została zwiększona jego dawka lub też pacjent zaczął stosować dodatkowo (z jakiejkolwiek przyczyny) jakiś inny lek lub preparat sprzedawany bez recepty,
- objawy te nie wynikają z niebudzącej wątpliwości i potwierdzonej diagnozą lekarza innej przyczyny (np. infekcja, zatrucie),
to należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem lub udać do najbliżej placówki Szpitalnego Oddziału Ratunkowego celem wykluczenia zespołu serotoninowego.
Jak rozpoznać zespół serotoninowy?
Zespół serotoninowy może wystąpić już po kilku minutach po nieprawidłowym zażyciu leków działających na układ serotoninergiczny, a więc leków podwyższających stężenie serotoniny w ośrodkowym układzie nerwowym. Znane są też przypadki wystąpienia objawów niepożądanych po kilku tygodniach od rozpoczęcia terapii lekami z tej grupy. Jednak statystyki dotyczące częstotliwości występowania zespołu nie są znane.
Jeżeli mamy więc podejrzenie, że wystąpiły u nas objawy przypominające zespół serotoninowy, należy zgłosić się do lekarza psychiatry, gdyż nadmiar serotoniny może przybrać postać ciężką i prowadzić do zgonu.
Diagnozowanie zespołu serotoninowego
Diagnostyka zespołu serotoninowego rozpoczyna się od wywiadu – lekarz poprosi pacjenta o informację na temat choroby i podjętej farmakoterapii. Należy podać nazwy wszystkich leków, jakie przyjmujemy oraz ich dawki. Pod żadnym pozorem nie należy ukrywać informacji o przyjmowanych lekach bez recepty, suplementach diety i substancjach psychoaktywnych, ponieważ mogą one wpływać na metabolizm serotoniny. Ze względu na mechanizm działania i specyficzne właściwości, leki serotoninergiczne mogą wchodzić w interakcje z wieloma innymi farmaceutykami. Należy wiedzieć, że ryzyko wystąpienia powikłania polekowego, jakim jest zespół serotoninowy, zwiększa się w momencie przyjmowania środków z różnych grup terapeutycznych. Znany jest przypadek wystąpienia tego zespołu na skutek połączenia leków przeciwdepresyjnych z popularnym środkiem na grypę.
Objawy zespołu serotoninowego
Oprócz wywiadu diagnoza zespołu serotoninowego obejmuje wystąpienie licznych objawów, wśród których można wymienić:
- zmianę zachowania
- upośledzone napięcie mięśniowe
- drżenia
- niestabilność układu autonomicznego
- podwyższona temperatura ciała
Co najmniej trzy z nich muszą wystąpić, by można było mówić o zespole serotoninowym. Lekarz będzie też musiał wykluczyć inne przyczyny pogorszenia się stanu zdrowia jak: infekcję, zatrucie, złośliwy zespół neuroleptyczny, delirium tremens czy hipertermię złośliwą.
Leczenie zespołu serotoninowego
Po upewnieniu się, że objawy występujące u pacjenta spowodowane są przez zespół serotoninowy, lekarz psychiatra prawdopodobnie zaleci natychmiastowe odstawienie leków mogących wpływać na przekaźnictwo serotoninergiczne. W dalszej kolejności zaordynuje środki przeciwgorączkowe, zmniejszające napięcie mięśniowe i obniżające ciśnienie tętnicze. Konieczne też będzie monitorowanie podstawowych funkcji życiowych u pacjenta — krążenia i oddechu.
W ciężkich przypadkach niezbędna może się okazać tlenoterapia lub w przypadku niewydolności oddechowej — zastosowanie respiratora. U niektórych pacjentów stosuje się też nawadnianie i zimne okłady obniżające temperaturę ciała.
Należy pamiętać, że podczas przyjmowania leków podwyższających stężenie serotoniny pacjent powinien zachować szczególną ostrożność. W przypadku podejrzenia powikłania, jakim jest zespół serotoninowy, należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem, który podejmie decyzję odnośnie dalszego przebiegu leczenia.
Przygotował dr hab. n. med. Marcin Siwek, na podstawie:
- Marcin Siwek; wykład: „Wybrane powikłania leczenia psychotropowego”. Konferencja Naukowo-Szkoleniowa: Pacjent-pielęgniarka partnerzy w działaniu. Kraków 2009
- Jarosław Woroń; wykład: Zespół serotoninowy i złośliwy zespół poneuroleptyczny jako powikłania farmakoterapii w psychiatrii. Konferencja: „Kontrowersje w psychiatrii”, Kraków 2012
