Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) występuje u 3-8% dzieci. Jego pierwsze objawy pojawiają się już w okresie wczesnego dzieciństwa, a największe nasilenie osiągają między 6 a 9 rokiem życia, czyli w okresie, gdy dziecko rozpoczyna naukę szkolną.
Objawy ADHD
Objawy ADHD dzielą się na 3 grupy:
![]()
1. Nadmierna ruchliwość
Dziecko jest w ciągłym ruchu, wierci się, nie umie spokojnie siedzieć lub stać w jednym miejscu, jest gadatliwe, głośne w zachowaniu i zabawie. Jest ono jest nadmiernie ruchliwe nawet w sytuacjach, które wymagają spokoju i dyscypliny (np. podczas lekcji), a jeśli zwróci mu się uwagę, nie jest w stanie się wyciszyć lub reaguje tylko na krótko.
2. Zaburzenia koncentracji uwagi
Dziecko nie umie skupić się na nudnym dla niego zajęciu/temacie, zadania i obowiązki wykonuje niedbale, nie zwracając uwagi na szczegóły, przerywa wykonywaną czynność i zaczyna zajmować się czymś innym. Łatwo rozprasza się pod wpływem minimalnych bodźców; wygląda, jakby nie słuchało, co się do niego mówi, często zapomina, co usłyszało. Często gubi swoje rzeczy i zapomina o codziennych obowiązkach.
3. Nadmierna impulsywność
Dziecko działa bez zastanowienia i uprzedniego rozważenia ewentualnych konsekwencji („najpierw robi, potem myśli”). Gdy przebywa np. w grupie rówieśników nie umie poczekać na swoją kolej, gdy wpadnie mu do głowy jakiś pomysł, chce go natychmiast realizować, przerywa innym rozmowę lub inne czynności.
ADHD rozpoznaje się, jeśli u dziecka występują objawy ze wszystkich tych trzech grup i jeśli są obecne już przed 7 r.ż. dziecka w przynajmniej dwóch różnych środowiskach (np. w domu i w szkole).
Do niedawna uważano, że ADHD znacznie częściej występuje u chłopców niż u dziewcząt, ale obecnie przyjmuje się, że częstość występowania u obu płci jest podobna. Istnieje jednak pewna różnica pod względem obrazu zaburzenia: u chłopców dominują objawy nadmiernej ruchliwości, przez co łatwiej jest dostrzec ich problem, a u dziewczynek – zaburzenia koncentracji uwagi.
Przyczyny ADHD
Uważa się, że przyczyną ADHD są nieprawidłowości w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego – poszczególne struktury mózgu rozwijają się w nierównomiernym tempie. Dlatego właśnie ADHD określa się mianem zaburzenia neurorozwojowego.
Stwierdzono, że ADHD ma w pewnym zakresie dziedziczne podłoże. Oprócz tego istnieje szereg czynników, które mogą nasilać objawy. Zalicza się do nich: nieprawidłowości w przebiegu ciąży, niedotlenienie okołoporodowe, urazy głowy, zatrucia, zaniedbania środowiskowe.
Rozpoznanie ADHD
Rozpoznanie ADHD wymaga przeprowadzenia dokładnego wywiadu z rodzicami/opiekunami oraz badania dziecka – rozmowy (w przypadku starszych dzieci) lub obserwacji jego zachowania podczas np. wspólnej zabawy (młodsze dzieci). Wskazane jest również badanie psychologiczne, podczas którego ocenia się m.in.: możliwości intelektualne, zdolność do koncentracji, zapamiętywania, kojarzenia, sprawność i koordynację ruchową i inne funkcje.
Konieczne jest uzyskanie informacji o zachowaniu i funkcjonowaniu dziecka od innych osób, które biorą udział w opiece nad nim: nauczycieli, pedagoga szkolnego, wychowawcy w przedszkolu lub w świetlicy, członków dalszej rodziny.
Należy wykluczyć inne problemy i zaburzenia psychiczne, które mogą powodować podobne trudności w funkcjonowaniu dziecka jak ADHD. Należą do nich m.in.: upośledzenie umysłowe, trudności w opanowywaniu umiejętności szkolnych, problemy adaptacyjne wywołane stresującymi wydarzeniami lub nowymi sytuacjami w życiu dziecka, zaburzenia zachowania, zaburzenia lękowe.
Trzeba również wykluczyć choroby somatyczne i neurologiczne: choroby tarczycy, problemy ze wzrokiem i słuchem, alergie, padaczkę, tiki, skutki stosowania narkotyków czy „dopalaczy”, działania niepożądane stosowanych leków. W przypadku trudności diagnostycznych lekarz psychiatra może skierować dziecko na konsultację u pediatry lub neurologa.
Często spotykanym problemem w diagnostyce ADHD jest współwystępowanie innych zaburzeń psychicznych. Ocenia się, że u większości dzieci cierpiących na ADHD można stwierdzić objawy zaburzeń opozycyjno-buntowniczych lub zaburzeń zachowania. Inne zaburzenia, które mogą występować razem z ADHD to: zaburzenia lękowe, zaburzenia depresyjne i tiki.
Diagnoza ADHD
Diagnostykę ADHD najczęściej przeprowadza się u dzieci w wieku szkolnym. Dzieje się tak, dlatego że przejawiają nadmierną ruchliwość, impulsywność i cierpią na deficyty uwagi, przez co trudniej adaptują się do środowiska szkolnego, przeszkadzają innym i mają trudności z nauką. Tym samym zespół nadpobudliwości psychoruchowej ADHD, choć obecny był u nich już wcześniej, zaczyna być coraz bardziej zauważalny.
Nie znaczy to, że z diagnostyki ADHD wyłączeni są pacjenci powyżej 9 roku życia. Obecnie nadpobudliwość psychoruchową rozpoznaje się również w przypadku dzieci starszych, a także u osób dorosłych.
Rozpoznanie ADHD to długi i złożony proces, który wymaga:
- Pełnego wywiadu na temat problemu – aby można było mówić o zespole nadpobudliwości, objawy tego zespołu muszą występować u dziecka w sposób stały w szkole, w domu, w trakcie zabaw z rówieśnikami.
- Pełnego wywiadu rozwojowego i rodzinnego – przeprowadzający rozpoznanie musi mieć pełen obraz sytuacji dziecka, zarówno w zakresie jego psychologicznego rozwoju, jak i jego sytuacji w rodzinie.
- Rozmowy z dzieckiem – psycholog wykonuje również testy mające na celu ocenę intelektualną pacjenta, zdolność zapamiętywania i koncentracji oraz sprawność i koordynację ruchową.
- Zebrania informacji o funkcjonowaniu dziecka w szkole
- Wypełnienie kwestionariusza ADHD-RS
- Konsultacji lekarskiej – prawidłowe rozpoznanie ADHD wymaga współpracy psychologa, psychiatry i pediatry, a czasem też neurologa dziecięcego.
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi (ADHD) wymaga od przeprowadzającego wywiad specjalisty wyraźnego różnicowania (lub wykluczenia) z innymi zaburzeniami, takimi jak autyzm czy nerwica lękowa. W przypadku ADHD diagnosta powinien jednoznacznie stwierdzić nasilenie zaburzeń uwagi, nadmiernej aktywności i niepokoju, które wzmagają się w różnych sytuacjach i utrzymują się w czasie. Dlatego psycholog, przeprowadzający diagnozę bierze pod uwagę następujące kryteria jakościowe i ilościowe:
- Deficyt uwagi – nadmierna rozpraszalność, trudności w skupieniu się, zapominanie, niechęć do zadań wymagających wysiłku umysłowego itp.
- Nadmierna aktywność – np. niespokojne poruszanie rękami i nogami, nadmierna hałaśliwość, nieumiejętność zachowania spokoju w czasie przeznaczonym na wypoczynek.
- Impulsywność – nieumiejętność czekania na swoją kolej, przerywanie i przeszkadzanie innym.
Wszystkie wymienione objawy ADHD muszą utrzymywać się przez co najmniej sześć miesięcy w stopniu uniemożliwiającym dziecku przystosowanie się do wymagań szkolnych i społecznych.
Proces rozpoznania zespołu nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) jest zwykle złożony i długotrwały. Specjaliści diagnozujący dziecko muszą wykazać się dużą wiedzą i doświadczeniem, gdyż ADHD może współwystępować z innymi zaburzeniami psychicznymi.
Leczenie ADHD
Leczenie ADHD opiera się na łącznym stosowaniu różnych metod terapeutycznych i oddziaływań społecznych, uzupełnionych w razie konieczności podawaniem leków.
W pierwszej kolejności należy przeprowadzić psychoedukację rodziców, nauczycieli i innych osób opiekujących się dzieckiem, czyli przekazać im informacje co to jest ADHD, skąd się bierze i jak się je leczy. W ramach psychoedukacji omawia się z opiekunami dziecka metody postępowania w przypadku niepożądanych zachowań oraz pomocy dziecku w poradzeniu sobie z objawami (np. ustaleniu dokładnego planu dnia, który zapobiegnie zapominaniu o obowiązkach, sposobów motywowania dziecka do systematycznej nauki, znalezieniu bezpiecznych form „rozładowania rozpierającej energii’ itp.). Takie sposoby radzenia sobie z objawami nazywa się interwencjami behawioralnymi.
W przypadku małych dzieci lub niezbyt nasilonych objawów psychoedukacja i systematycznie prowadzone interwencje behawioralne mogą być wystarczające.
W razie potrzeby można wprowadzić dodatkowe interwencje terapeutyczne, takie jak: psychoterapia indywidualna lub grupowa dla dziecka, terapia rodzinna, treningi umiejętności społecznych.
W leczeniu farmakologicznym stosuje się: metylofenifdat (lek psychostymulujący, dostępny pod nazwą handlowa Concerta lub Medikinet), atomoksetynę (lek przeznaczony do farmakoterapii ADHD, ale należący do grupy leków niepsychostymulujących; dostępny pod nazwą handlową Strattera), a także starsze i nowsze leki przeciwdepresyjne (wykazano, że również mogą zmniejszać nasilenie objawów ADHD) i leki przeciwpsychotyczne w małych dawkach (zmniejszają nadmierną ruchliwość i impulsywność).
Wskazaniami do wprowadzenia leczenia farmakologicznego jest: duże nasilenie objawów ADHD, znacznie utrudniające dziecku codzienne funkcjonowanie, obecność współtowarzyszących zaburzeń psychicznych, brak lub niedostateczna skuteczność działań terapeutycznych.
Leki dla każdego dziecka dobiera się indywidualnie, uwzględniając obraz choroby (jakie objawy dominują), zaburzenia współistniejące, indywidualne przeciwwskazania do określonych leków wynikające ze stanu zdrowia.
Warto podkreślić, że prawidłowa diagnoza przeprowadzona najczęściej we współpracy psychologa dzieci i młodzieży i lekarza psychiatry, zapewnia zaplanowanie odpowiednie dla dziecka strategii leczenia, które gdy jest skuteczne i systematyczne – umożliwia mu prawidłowe funkcjonowanie w domu, w szkole i w grupie rówieśniczej, a równocześnie odciąża całą rodzinę.
Opracowała lek. med. Magdalena Miernik-Jaeschke
