Czynniki ryzyka i czynniki chroniące to zespół różnych uwarunkowań, które decydują o podatności na uzależnienie lub o ograniczeniu ryzyka jego wystąpienia. Przewaga czynników chroniących nad czynnikami ryzyka odpowiada za zmniejszone niebezpieczeństwo zachowań szkodliwych związanych z nadużywaniem substancji, uzależnieniem od czynności (np. hazard, gry cyfrowe, pornografia), agresją, przemocą, wykroczeniami i zachowaniami przestępczymi.
Czynniki chroniące przed zachowaniami szkodliwymi
1) Styl opieki rodzicielskiej,
który wpiera rozwój wielu umiejętności i kompetencji. W tym obszarze istotne jest podkreślenie roli tak zwanego modelowania (społecznego uczenia), które pozwala na czerpanie dobrego wzorca od osoby opiekuna, dbającego adekwatnie o potrzeby własne i potrzeby dziecka.
2) Posiadanie dobrej relacji z przynajmniej jedną zaufaną osobą
jest najważniejszym elementem chroniącym przed ryzykownymi zachowaniami. Relacja jest tutaj rozumiana jako zaspokajanie podstawowych potrzeb biologicznych, emocjonalnych oraz utrzymywanie kontaktu opartego na trosce, szacunku, wsparciu, pozwalającym na rozwijanie u dzieci adekwatnej samooceny, autonomii oraz umiejętności radzenia sobie z problemami.
3) Cechy indywidualne,
do których zalicza się szereg elementów takich jak:
- predyspozycje biologiczne, w których zakres wchodzą: poziom inteligencji i uzdolnień, temperament, stan zdrowia psychicznego i fizycznego, podatność na choroby,
- predyspozycje powstałe pod wpływem edukacji, wychowania i własnej refleksyjności – umiejętności rozwiązywania problemów, odpowiedzialność, skuteczne strategie regulowania emocji i zachowań, pozytywny obraz własnej osoby, optymizm, wiara w przyszłość, poczucie sensu życia, poczucie humoru, posiadanie uzdolnień i cech cenionych społecznie (asertywność, komunikatywność, uczciwość, tolerancja).
4) Cechy rodziny
Angażowanie się rodziców w naukę i wychowanie dziecka, wspieranie dobrych relacji z rodzeństwem, pozytywny związek między rodzicami (rzadko występujące kłótnie, umiejętność rozwiązywania nieporozumień), stabilne i przewidywalne relacje między rodzicami i dziećmi, dające oparcie środowisko rodzinne, które wyraża się ciepłem, spójnością, artykułowaniem jasno sprecyzowanych oczekiwań, troskliwym wypełnianiem obowiązków przez rodziców oraz brakiem agresji i uzależnień.
5) Otrzymanie „drugiej szansy”,
która daje młodym ludziom możliwość podążania nową drogą (na przykład: wyzdrowienie, uzyskanie wolności, zamiana miejsca zamieszkania, podjęcie pracy, podjęcie studiów, czy związek ze wspierającym partnerem).
6) Cechy społeczności lokalnej
Zamieszkiwanie w dobrym środowisku, które cechuje się wysokim poziomem bezpieczeństwa i tym samym niskim ryzykiem napięć społecznych związanych z agresją, przemocą, dyskryminacją.
7) Skuteczna praca szkoły
- Budowanie efektywnej współpracy między wszystkimi członkami podsystemów bezpośrednio wpływających na edukację i wychowanie (nauczyciele, pedagodzy, psycholodzy, rodzice i inni opiekunowie), która kładzie nacisk na sprawne przekazywanie informacji i życzliwą relację oraz potrafi odpowiednio reagować w sytuacji ryzyka,
- Szczególna dbałość o młodzież z grup o podwyższonym poziomie ryzyka,
- Reagowanie na zachowania ryzykowne w sposób ograniczający ilości kar, nagan, negatywnych ocen, jednocześnie budowanie poczucia troski i wsparcia, które będzie zachęcać uczniów do zwracania się trudnościami do przedstawicieli szkoły,
- Dbanie o budowanie pozytywnych relacji między uczniami, umiejętne ich modelowanie, kładzenie dużego nacisku na rozwój kompetencji społecznych i nieopresyjne reagowanie na przejawy zachowań ryzykownych (agresja, przemoc, kradzieże, substancje psychoaktywne),
- Przygotowanie nauczycieli do pracy z trudnymi zagadnieniami agresji, przemocy, kradzieży, nadużywania substancji, rozwoju seksualnego,
- Organizacja zajęć pozalekcyjnych wpierających rozwój społeczny, artystyczny, sportowy, hobbystyczny, intelektualny, emocjonalny uczniów.
8) Cechy polityki kulturalnej i społecznej
- Łatwy dostęp do ośrodków zdrowia, zajęcia profilaktyczne, dostęp do służb społecznych (policja, ośrodki interwencji kryzysowej, pomocy społecznej, ośrodki wsparcia rodziny,
- Niski poziom akceptacji przemocy, dyskryminacji, obecność kampanii społecznych,
- Dostęp do dodatkowych zajęć edukacyjnych, profilaktycznych oraz do ośrodków artystycznych i kulturalnych.
Czynniki ryzyka przed zachowaniami szkodliwymi
1) Czynniki indywidualne
- wczesny wiek inicjacji nikotynowej i alkoholowej,
- inne wczesne zachowania ryzykowne (np. kradzieże, bójki),
- wysoka tolerancja na alkohol („mocna głowa”) bez wyraźnych konsekwencji (fizycznych – „kac” i społecznych – kary, nagany, pouczenia),
- duże zapotrzebowanie na stymulację, na wrażenia, ekstremalne wydarzenia (udział w meczach w środowiskach „kiboli”, ekstremalne sporty),
- niski poziom inteligencji, umiejętności społecznych i radzenia sobie z emocjami,
- przewlekłe choroby, zaburzenia psychiczne.
2) Czynniki związane z rówieśnikami
- rówieśnicy którzy przejawiają zachowania ryzykowne (palenie papierosów, marihuany, picie alkoholu, bójki, kradzieże),
- poszukiwanie i uzyskiwanie u rówieśników aprobaty dla używania substancji, poszukiwanie aprobaty u osób podejmujących ryzykowne zachowania, przy jednoczesnej małej uwadze i słabej reakcji osób bliskich,
3) Czynniki związane z rodziną i rodzicami
- alkoholizm, inne uzależnienia, choroby psychiczne, inne zachowania dezadaptacyjne rodziców,
- przesadnie restrykcyjne lub skrajnie przyzwalające warunki wychowawcze (nadmierne kary, częsta krytyka lub brak reakcji na niewłaściwe zachowanie dziecka),
- niewłaściwa realizacja ról rodzicielskich – wrogość, niechęć wobec dziecka, emocjonalnie ambiwalentny lub odrzucający stosunek do dziecka, niespójne i niekonsekwentne zasady wychowawcze, brak nadzoru, troski i zapewniania poczucia bezpieczeństwa,
- poważne konflikty rodzinne – awantury, kłótnie, bójki, manipulacje między dorosłymi, w których uczestniczy lub które obserwuje dziecko,
- niekorzystne wzorce zachowania starszego rodzeństwa,
- brak wsparcia i bliskich relacji z innymi dorosłymi (wujostwo, dziadkowie).
4) Czynniki i ryzyka związane ze szkołą i nauką
- niepowodzenia w szkole w obszarze edukacji i relacji z ludźmi,
- negatywny stosunek do obowiązków szkolnych, negatywny stosunek nauczycieli do ucznia, jak i ucznia do nauczycieli,
- brak wsparcia ze strony szkoły i wychowawców, brak odpowiedniej i adekwatnej reakcji na trudności ucznia,
- problemy z zachowaniem w szkole,
- brak wsparcia w edukacji i spędzanie czasu wolnego bez opieki poza domem.
5) Czynniki środowiskowe
- niekorzystne warunki ekonomiczne,
- niski poziom nauczania i opieki w szkole,
- wysoka dostępność do substancji psychoaktywnych w szkole i poza szkołą,
- brak instytucji i osób mogących świadczyć pomoc i wsparcie (ośrodki interwencji kryzysowej, MOPS i inne),
- brak infrastruktury kulturalnej i sportowej.
Opracował: mgr Cezary Barański
