Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (obsessive–compulsive disorder – OCD) zwane dawniej nerwicą natręctw, należy do grupy zaburzeń lękowych i dotyka około 2–3% populacji. Charakteryzuje się występowaniem kompulsji (czynności przymusowych) oraz obsesji (natrętnych myśli).
Objawy te uporczywie nawracają, stając się źródłem poważnego dyskomfortu i znacząco utrudniają codzienne funkcjonowanie. Osoba dotknięta OCD może doświadczać jedynie myśli natrętnych, jedynie czynności przymusowych lub jednych i drugich równocześnie.
Co to są zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne
Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (znane też jako OCD – obsessive-compulsive disorder), jest to stan psychiczny charakteryzujący się występowaniem natrętnych myśli — obsesji, które prowadzą do kompulsywnych zachowań o charakterze rytuałów. Zaburzenia te są wynikiem interakcji różnych czynników, takich jak predyspozycje genetyczne (dziedziczne), czynniki biologiczne związane z nieprawidłowym funkcjonowaniem mózgu i neuroprzekaźników, cechy osobowościowe oraz wpływ środowiska.
Obsesje to niechciane i natrętne myśli, obrazy lub impulsy, które powtarzają się i są trudne do zignorowania. Mogą one wywoływać intensywny niepokój i dyskomfort. Typowe obsesje mogą obejmować np. myśli o zakażeniu, niepokój związany z symetrią lub porządkiem, myśli obrazoburcze czy lęki wiążące się z poczuciem zagrożenia zdrowia i życia zarówno pacjenta, jak i jego bliskich. Pojawienie się tych myśli wzbudza znaczny lęk, niepokój lub cierpienie psychiczne.
Natomiast kompulsje to powtarzające się zachowania, do wykonywania których osoba czuje się zmuszona w odpowiedzi na obsesyjne myśli. Celem tych zachowań jest złagodzenie cierpienia psychicznego, zapobieganie sytuacji wywołującej lęk lub zmniejszenie jego natężenia (choć te zachowania nie mają uzasadnienia w obiektywnej rzeczywistości lub są wykonywane w sposób nadmierny). Działania te często są irracjonalne, czasochłonne i wpływają na codzienne funkcjonowanie. Typowe kompulsje mogą obejmować wielokrotne powtarzanie czynności, sprawdzanie, liczenie, porządkowanie przedmiotów w specyficzny sposób lub unikanie określonych sytuacji. Często problemy osób z zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi są związane z obsesją na punkcie symetrii i porządku. Innym typowym wzorcem jest nadmierne (co do częstości i długości trwania) mycie rąk.
Wartym podkreślenia jest fakt, że osoby z zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi zwykle zdają sobie sprawę, że ich obsesje i kompulsje są nadmierne lub irracjonalne, ale mimo to pozostają one poza ich kontrolą. Natrętne myśli i przymus irracjonalnych działań przeżywane są u większości pacjentów z zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi z uczuciem przykrości. Dzieje się tak dlatego, iż obsesyjne myśli, choć uznawane przez pacjenta jako jego własne, budzą w nim jednak silny sprzeciw ze względu na ich narzucający się, irracjonalny lub obsceniczny/obrazoburczy charakter. Kompulsje zaś w dużym stopniu utrudniają funkcjonowanie społeczne osób z zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym.
Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne wywołuje u pacjenta poczucie konieczności poddania się obsesjom/kompulsjom. Jednakże mimo niemalże całkowitej niemożności przeciwstawienia się tym przymusowym zjawiskom, pacjenci podejmują próby radzenia soboe z natrętnymi myślami i impulsami. Takie próby są jednym z ważniejszych kryteriów diagnostycznych w przypadku zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych.
Zaobserwowano również korelację natręctw myślowych z objawami depresyjnymi — tak dzieje się szczególnie w pierwszych fazach zaburzenia. Depresja rzadziej natomiast występuje w przewlekłych postaciach OCD. Warto również zauważyć, że w ostrych epizodach depresyjnych mogą pojawić się natrętne myśli i ruminacje, czyli nadmierne wątpliwości dotyczące faktu wykonania jakiejś czynności.
Najczęściej występujące obsesje dotyczą m.in.:
- brudu („ubrudziłem się dotykając klamki”),
- wątpliwości („czy zamknąłem drzwi?”),
- potrzeby symetrii („książki muszą leżeć równo”),
- agresji („a jeśli kogoś skrzywdzę?”).
Najczęściej występujące czynności natrętne (kompulsje) dotyczą m.in.:
- sprawdzania,
- liczenia,
- mycia,
- potrzeby bycia zapewnianym o czymś.
Zwykle pojawienie się obsesji rodzi niepokój i poczucie konieczności wykonania czynności natrętnej (myśl „czy wyłączyłem żelazko?” – powrót do domu i sprawdzanie). Próba oparcia się obsesji może nasilać dyskomfort i „zmuszać” do wykonania kompulsji, jednak jej wykonanie nie zawsze przynosi ulgę, co rodzi poczucie przymusu dalszego powtarzania czynności natrętnej w postaci np. wielokrotnego mycia rąk we „właściwy sposób”. Objawy OCD powodują nierzadko tak znaczący dyskomfort i cierpienie, że dotknięta nimi osoby wtórnie doznaje objawów depresyjnych.
Przyczyny zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych
Jak w przypadku wielu dolegliwości i zaburzeń psychicznych, także w zaburzeniu obsesyjno–kompulsyjnym przyczyny są uwarunkowane wieloczynnikowo i są wypadkową interakcji wpływów biologicznych, psychologicznych i społecznych. Po stronie tych pierwszych zwraca się uwagę m.in. na wpływ dziedziczenia, czynników genetycznych, charakterystyczne elementy budowy i funkcjonowania określonych struktur mózgu, a także na możliwość specyficznej infekcji prawdopodobnie odpowiedzialnej za część zachorowań. Z perspektywy psychospołecznej podkreśla się m.in. znaczenie czynników związanych z uczeniem się, pewnymi cechami osobowości jak perfekcjonizm i wysoki poziom aspiracji.
Leczenie zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych
Podstawowe metody leczenia to:
- farmakoterapia (oparta głównie na lekach z grupy selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny [selective serotonin reuptake inhibitors – SSRI], zwykle stosowanych w wyższych dawkach niż w depresji. Ponadto często uzyskanie odpowiedzi klinicznej na leki zajmuje więcej czasu niż w zaburzeniach afektywnych.
- terapia behawioralna lub poznawczo–behawioralna (CBT). Istotą terapii behawioralnej jest tzw. ekspozycja z powstrzymaniem reakcji – nauka powstrzymywania czynności natrętnej pomimo celowego narażenia się na lękotwórczy bodziec, skutkująca stopniowym wygaszaniem objawów.
Metody te można stosować łącznie, co ma szczególną wartość w przypadku oporności na leczenie I wyboru. U niektórych pacjentów może być też zastosowanie psychoterapii psychodynamicznej.
Opracował: lek. med. Paweł Brudkiewicz
