Co to jest narcyzm?
Najprostsza definicja słowa narcyzm to – miłość własna. W znaczeniu patologicznym, jest to nadmierna miłość własna. Można przyjąć, że po raz pierwszy został on opisany już w starożytności. Mit „O Narcyzie” opowiada o pięknym młodzieńcu, w którym kochały się wszystkie nimfy, m.in. nimfa Echo, która, z powodu rozpaczy wywołanej obojętnością chłopca, straciła głos. Narcyz odrzucił miłość nimfy i zakochał się we własnym odbiciu. Jednak taka miłość nie może być spełniona. Dlatego Narcyz umiera z tęsknoty.
W kontekście psychiatrycznym pojęcie to zostało zdefiniowane dopiero pod koniec XIX w przez Havelocka Eliisa, który użył terminu „narcyzopodobna” w odniesieniu do sytuacji, kiedy osoba staje się sama dla siebie obiektem seksualnym podejmując intensywną masturbację. Sigmund Freud po raz pierwszy użył terminu „narcyzm” w roku 1910 w odniesieniu do homoseksualnego wyboru dla popędu życia.
Zasadniczy wkład we współczesne rozumienie i definiowanie narcyzmu wnieśli Otto Kernberg i Heinz Kohut, którzy swoje teorie opracowali w latach 70. i 80. XX wieku. Tu warto zacytować malownicze porównanie, którego używa Nancy McWilliams opisując te dwie koncepcje: „Jednostkę narcystyczną w koncepcji Kohuta można obrazowo przedstawić jako roślinę, której rozwój został ograniczony z powodu niedostatku wody lub słońca w krytycznych fazach rozwoju, a narcyzm według Kernberga to roślina, która przeszła mutację, stając się hybrydą”. Niedostatek wody i słońca, to przede wszystkim brak podziwu i potwierdzenia dla dziecka ze strony jego opiekunów. Natomiast mutacja, o której mówi Kernberg, to poważne, bardzo wczesne zakłócenia, które powodują wytworzenie prymitywnych mechanizmów obronnych. Wobec czego „jedni uważają, że trzeba roślinie dostarczyć dostatecznej ilości wody i słońca, by mogła wreszcie rozkwitnąć”, czyli zapewnić stałą empatię oraz akceptację potrzeby idealizacji i dewaluacji, inni proponują przyciąć dzikie pędy, by mogła stać się “tym, czym być powinna.”, tzn. konfrontować pacjenta z jego nadmierną potrzebą wielkością i interpretować mechanizmy chroniące przed zawiścią i chciwością.
Natomiast według modelu biopsychospołeczno-ewolucyjnego, który próbuje łączyć podejścia teoretyczne różnych szkół, osobowość narcystyczna jest biernie ukierunkowana na „ja”, tzn. że ludzie o takim profilu osobowości szukają gratyfikacji przede wszystkim w sobie samych. Może się tak stać zarówno w sytuacji, w której dziecko jest nadmiernie chwalone i rozpieszczane, jak i wtedy gdy jest ono zaniedbywane; czyli zarówno wtedy gdy opiekunowie oczekują od dziecka zbyt dużo jak i zbyt mało.
Kryteria diagnostyczne osobowości narcystycznej
1. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10
Nie precyzuje ona kryteriów rozpoznawania osobowości narcystycznej i zalicza ją do tzw. innych określonych zaburzeń osobowości (F60.8). Warunkiem rozpoznania jest spełnienie ogólnych kryteriów zaburzenia osobowości, czyli:
- występowanie utrwalonych wzorców przeżywania i zachowania osoby, które jako całość wyraźnie odbiegają od zakresu kulturowo oczekiwanego i akceptowanego, czyli od tzw. „normy”. Dewiacja taka musi przejawiać się w przynajmniej dwóch obszarach i dotyczyć: procesów poznawczych (czyli sposobów spostrzegania i interpretowania ludzi, rzeczy i wydarzeń); uczuciowości, panowania nad impulsami i nagradzania potrzeb i/lub sposobu odnoszenia się do innych i postępowania w sytuacjach międzyludzkich,
- dewiacja taka przejawia się w całym zachowaniu osoby, zachowania takie są nieelastyczne i nieprzystosowawcze – nie ograniczają się tylko do jednego wyzwalającego bodźca lub sytuacji,
- dana osoba doznaje indywidualnego cierpienia i/lub wywiera niepożądany wpływ na otoczenie społeczne,
- problematyczne cechy wykazują stabilność i długi czas trwania. Rozpoczynają się zwykle w okresie późnego dzieciństwa lub wieku młodzieńczym i trwają w wieku dojrzałym.
2. Amerykański system klasyfikacji psychiatrycznej DSM-IV
Natomiast DSM-IV definiuje osobowość narcystyczną jako utrwalony wzorzec poczucia własnej wielkości (widoczny w fantazjach bądź w zachowaniu), potrzeby podziwu ze strony innych i braku empatii, który pojawia się we wczesnej dorosłości i ujawnia się w różnych kontekstach, na co wskazuje co najmniej 5 z poniższych kryteriów:
- jednostka ma wyolbrzymione poczucie własnej wartości (wyolbrzymia swoje osiągnięcia i talenty, oczekuje uznania własnej wyższości, niewspółmiernie do rzeczywistych dokonań),
- pochłaniają ją fantazje o nieograniczonym własnym powodzeniu, mocy, wybitnych zdolnościach, urodzie czy miłości idealnej,
- przekonana jest o własnej wyjątkowości i unikatowości, którą mogą zrozumieć lub z którą mogą obcować tylko inni wyjątkowi bądź zajmujący wysoką pozycję ludzie lub instytucje,
- wymaga przesadnego podziwu,
- ma poczucie posiadania specjalnych uprawnień, tzn. bezpodstawnie oczekuje szczególnie przychylnego traktowania lub automatycznego podporządkowania się innych jej oczekiwaniom,
- nastawiona jest eksploratorsko wobec innych ludzi, tzn. wykorzystuje ich do osiągnięcia własnych celów,
- brak jej empatii, niechętnie rozpoznaje cudze uczucia i potrzeby oraz nie jest skłonna z nimi się identyfikować,
- często zazdrości innym lub uważa, że inni jej zazdroszczą,
- swą postawą i zachowaniem okazuje arogancję i wyniosłość.
3. Wywiad SCID-II
Pomocny w ustaleniu diagnozy zaburzeń osobowości jest ustrukturyzowany wywiad SCID-II, oparty na DSM-IV. Oto przykładowe pytania dotyczące osobowości narcystycznej:
- Czy uważa Pan/Pani, że zasługuje na szczególne traktowanie?
- Czy uważa Pan/Pani, że jest naprawdę niewiele osób zasługujących na uwagę czy poświęcenie im czasu?
- Czy uważa Pan/Pani za ważne spędzanie czasu z ludźmi wyjątkowymi albo wpływowymi?
- Czy ktoś Panu/Pani mówił, że ma Pan/Pani zbyt wysokie mniemanie o sobie?
- Czy dużo myśli Pan/Pani o władzy, sławie lub uznaniu, jakie kiedyś osiągnie?
- Czy uważa Pan/Pani, że nie musi trzymać się pewnych zasad lub reguł społecznych, jeśli Panu/Pani przeszkadzają?
- Czy często oczkuje Pan/Pani od ludzi, że będą robić to, czego Pan/Pani sobie życzy, ze względu na to, kim Pan/Pani jest?
Leczenie osobowości narcystycznej
Leczenie osób, u których rozpoznano nieprawidłową osobowość narcystyczną polega głównie na psychoterapii w nurcie psychodynamicznym. Farmakoterapia może odgrywać rolę pomocniczą, objawową (czyli ma zastosowanie w stanach pogorszenia samopoczucia, nasilenia dolegliwości, na przykład depresyjnych, lękowych i innych). Jej stosowanie może złagodzić cierpienie w przebiegu kryzysów psychicznych, ale nie zapewnia rozwiązania podstawowych trudności osobowościowych. Niejednokrotnie optymalne wyniki terapii zapewnia praca zespołowa (psychoterapeuta i psychiatra), co umożliwia łączenie metod psychoterapeutycznych i farmakoterapii, z wymianą informacji między specjalistami.
Opracowała lek. med. Aleksandra Wieczorek na podstawie:
- First MB, Gibbon M, Spitzer RL, Williams JBW, Smith Benjamin L: Ustrukturalizowany wywiad kliniczny do badania zaburzeń osobowości z osi II DSM-IV Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 2010
- Gabbard GO: Psychiatria psychodynamiczna w praktyce klinicznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009
- ICD-10. Badawcze kryteria diagnostyczne, „Vesalius” IPiN, Kraków – Warszawa – 1998.
- ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, „Vesalius” IPiN, Kraków – Warszawa, 2000
- McWilliams N: Diagnoza psychoanalityczna, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2009
- Millon T, Davis R: Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie, Instytut Psychologii Zdrowia PTP, Warszawa 2005
