Zaburzenia osobowości

Zaburzenia osobowości polegają na obecności niekorzystnych i utrwalonych cech charakterologicznych, wzorców zachowania, funkcjonowania i relacji z innymi. Cechy te są źródłem cierpienia i trudności w funkcjonowaniu społecznym, rodzinnym i zawodowym.

Często prowadzą do niekorzystnych następstw dla życia danej osoby, a czasami również dla jej otoczenia. Ich utrwalony charakter utrudnia rozwój w wymienionych zakresach, jednak te wzorce osobowościowe są podatne na zmianę, na przykład pod wpływem adekwatnej psychoterapii.

Większość z nas dysponuje większą lub mniejszą możliwością dostosowywania myślenia, emocji i zachowania się do różnych sytuacji, okoliczności, do spotykanych ludzi. Natomiast osoby z zaburzeniami osobowości cechują się zmniejszoną plastycznością funkcjonowania w tych obszarach. Ich sposoby spostrzegania, myślenia i odczuwania, a w szczególności odnoszenia się do innych są albo skrajne, albo istotnie odmienne od przeciętnych wzorców obserwowanych w danej kulturze. Osoba taka w różnych okolicznościach zachowuje się w taki sam lub podobny sposób, który jest niedostosowany do okoliczności i bywa źródłem wtórnych problemów. Trudności są szczególnie widoczne w kontaktach międzyludzkich.

Omawiany wzorzec osobowościowy pojawia się w okresie dojrzewania i ma skłonność do utrzymywania się w ciągu życia.

Przyczyny zaburzeń osobowości

Zaburzenia osobowości są prawdopodobnie skutkiem oddziaływania niekorzystnych wpływów rodzinnych, biologicznych, genetycznych i psychospołecznych. Pierwsze symptomy zaburzeń osobowości uwidaczniają się zwykle w późnym dzieciństwie lub w wieku młodzieńczym.

Klasyfikacja zaburzeń osobowości

Zgodnie z międzynarodową klasyfikacją zaburzeń psychicznych (ICD-10) wyróżnia się są następujące odmiany specyficznych zaburzeń osobowości:

• osobowość paranoiczna,
• osobowość schizoidalna,
• osobowość dyssocjalna,
• osobowość chwiejna emocjonalnie (w tym typ impulsywny i typ borderline),
• osobowość histrioniczna,
• osobowość anankastyczna,
• osobowość lękliwa (unikająca),
• osobowość zależna.

Z kolei w klasyfikacji DSM IV wyróżnia się:

• zaburzenia osobowości typu A: paranoiczne, schizoidalne, schizotypowe,
• zaburzenia osobowości typu B: antyspołeczne, z pogranicza (borderline), histrioniczne, narcystyczne,
• zaburzenia osobowości typu C: unikowe, zależne, obsesyjno-kompulsyjne.

Zaburzenia osobowości typu A

Należą do niej zaburzenia paranoiczne, schizoidalne i schizotypowe. Tę grupę zaburzeń osobowości cechują trudności w budowaniu relacji interpersonalnych, chłód emocjonalny, podejrzliwość oraz skłonności do nietypowego, niekiedy ekscentrycznego postrzegania rzeczywistości.

Osobowość paranoiczna

Osobowość paranoiczna to zaburzenie osobowości charakteryzujące się znaczną podejrzliwością, nieufnością i postawą obronną wobec innych ludzi, ze współwystępującym lękiem.

Paranoidalne zaburzenie osobowości powoduje, że osoby nim dotknięte przypisują innym ludziom negatywne intencje i motywy. Wychodzą z założenia, inne osoby chcą je oszukać, wyrządzić im krzywdę lub je wykorzystać. Ponieważ przypisują innym konfliktowość, złośliwość, podłość oraz chęć wykorzystania, okazują im skrajną nieufność. Osoby dotknięte paranoicznym zaburzeniem osobowości często są bardzo ostrożne i dokładają wszelkich starań, aby uchronić się przed potencjalnymi zagrożeniami.

Choć same o sobie myślą, że są osobami o żelaznych zasadach, szlachetnymi oraz stojącymi na straży prawa i norm społecznych, to działania innych interpretują jako wrogie i szkodliwe. Są przekonane o własnej słuszności, krytykę zaś traktują jako potwierdzenie swoich podejrzeń.

Osobowość paranoiczna cechuje się również trudnościami w zrozumieniu stanowiska innych osób i ich motywacji. Osoby cierpiące na paranoidalne zaburzenie osobowości zwykle przyjmują postawę defensywną i są gotowe do obrony swojego stanowiska, nawet w przypadku braku obiektywnych przesłanek.

Osobowość schizoidalna

Osoby cierpiące na schizoidalne zaburzenie osobowości często przejawiają tendencję do izolacji, unikania kontaktów interpersonalnych oraz braku zainteresowania aktywnościami społecznymi. Są przekonane o swojej samowystarczalności. Uważają, że człowiek jest w gruncie rzeczy sam, a najważniejsza jest wolność.

Osobowość schizoidalna przejawia się też w niewielkim zakresie doświadczanych emocji i ekspresji emocjonalnej w odpowiedzi na sytuacje społeczne. Osoby z tym zaburzeniem osobowości uchodzą za chłodne i nieprzystępne, zazwyczaj preferują izolację i unikanie kontaktów z innymi ludźmi. Mogą kierować się następującymi, ograniczającymi przekonaniami: ludzie są nudni, mało interesujący, narzucają się, a kontakty towarzyskie są stratą czasu.

Osoby dotknięte zaburzeniem osobowości typu schizoidalnego zazwyczaj wykazują zainteresowanie sobą, swoimi myślami i odczuciami, natomiast nie interesują się zbytnio innymi osobami. Zwykle też żywią przekonanie, że związek z drugą osobą oznacza całkowitą utratę wolności. Kontakty społeczne i relacje towarzyskie zastępuje im świat ich własnych fantazji. W stworzonym przez siebie wewnętrznym świecie osoby ze schizoidalnym zaburzeniem osobowości czują się bezpiecznie i nie odczuwają cierpienia z powodu swojego stylu życia, a wręcz uważają go za normę.

Osobowość schizotypowa

Osoby z tym typem osobowości mogą doświadczać ekscentrycznych lub niezwykłych przekonań, takich jak poczucie, że posiadają nadprzyrodzone zdolności lub mają kontakty z innymi światami. Charakterystyczne jest posiadanie nielogicznych osądów, dotyczących innych ludzi lub wydarzeń. U osób ze schizotypowym zaburzeniem osobowości może również pojawić się tzw. myślenie magiczne.

Osoby wykazujące zaburzenie osobowości typu schizotypowego są zazwyczaj nadmiernie zamknięte w sobie. Mogą mieć również trudności w nawiązywaniu relacji interpersonalnych i społecznych, ponieważ mogą czuć się niezrozumiane lub wykluczone z grupy. Osoby te mogą też wykazywać tendencje do ekscentrycznego zachowania lub wypowiedzi, a także do doświadczania dziwacznych uczuć lub myśli. Często w ocenie otoczenia uchodzą za ekscentryków.

Z uwagi na specyficzne zachowania, osobowość schizotypowa jest zaburzeniem osobowości cechującym się pewnym podobieństwem do schizofrenii. Jednak nie spełnia ona pewnych kryteriów diagnostycznych dla tego drugiego zaburzenia.

Zaburzenia osobowości typu B

Do tej grupy zaburzeń osobowości należą zaburzenia antyspołeczne (dyssocjalne), z pogranicza (osobowość chwiejna emocjonalnie — borderline), histrioniczne i narcystyczne. Wspólną cechą osób z zaburzeniami osobowości tego typu jest duża emocjonalność, skłonność do „dramatyzowania” oraz niski próg tolerancji frustracji. Ich związki z innymi są niestabilne i cechują się dużym poziomem intensywności i burzliwości.

Osobowość dyssocjalna, inaczej antyspołeczna

Osoby z zaburzeniem osobowości dyssocjalnej mają trudności w utrzymywaniu trwałych relacji z innymi ludźmi, choć nawiązywanie kontaktów przychodzi im łatwo. Cechuje je brak empatii, poczucia moralności i agresja. Zwykle są przekonane o swojej wyższości nad innymi ludźmi, których uważają za słabych i zasługujących jedynie na to, żeby ich wykorzystywać. Osoby te nie są również zdolne do odczuwania winy i nie mają wyrzutów sumienia. Dlatego też kary stosowane wobec osób z osobowością dyssocjalną są nieskuteczne.

Osoby cierpiące na zaburzenia osobowości typu dyssocjalnego są bardzo impulsywne, są również skłonne do ryzykownych zachowań, takich jak hazard, nadużywanie substancji psychoaktywnych i przemoc. Mają trudności w zarządzaniu swoimi emocjami. Z tego powodu łatwo popadają w uzależnienia i konflikty z prawem.

Osobowość dyssocjalna manifestuje się również pogardą oraz skłonnością do manipulowania innymi ludźmi dla osobistych korzyści. Typowe dla osobowości dyssocjalnej są irytacja, agresja i nieodpowiedzialność. Dla wielu jednostek z tym zaburzeniem osobowości, kłamstwa, oszustwa i manipulacja są życiową strategią.

Osobowość o typie chwiejnym emocjonalnie (borderline)

Osoby cierpiące na zaburzenia osobowości typu borderline mogą mieć trudności w relacjach interpersonalnych oraz w regulacji emocji. Osobowość borderline cechuje się znaczną niestabilnością emocjonalną — osoby takie często doświadczają nadmiernych, intensywnych emocji, takich jak gniew, lęk, smutek, poczucie osamotnienia i pustka. Emocje te podlegają gwałtownym zmianom, a osoby te często odczuwają trudności w ich zarządzaniu.

Kolejną typową cechą osób z osobowością borderline jest lęk przed odrzuceniem. Wynika on z braku pewności siebie i niskiej samooceny. Ograniczające przekonania na temat samych siebie powodują trudności w relacjach interpersonalnych — w nawiązywaniu i utrzymywaniu zdrowych, trwałych związków z innymi ludźmi. Trudnościom w funkcjonowaniu społecznym towarzyszy także zbyt duża wrażliwość na krytykę, nieufność i agresja wobec innych ludzi. Spora grupa osób z zaburzeniami osobowości borderline ma za sobą doświadczenia samookaleczenia. Osoby te ponadto często doświadczają poczucia „pustki wewnętrznej”.

Jednostki z osobowością borderline często podejmują desperackie wysiłki, aby za wszelką cenę pozostać w relacji z bliską osobą. Wierzą też, że muszą podporządkować swoje potrzeby i pragnienia innym, ponieważ jeśli tego nie zrobią zostaną opuszczone.

Osobowość histrioniczna

Osobowość histroniczna cechuje się przede wszystkim tendencją do nadmiernego dramatyzowania i eksponowania swoich emocji w celu przyciągania uwagi, a także potrzebą uznania przez innych ludzi. Często otoczenie odbiera takie zachowanie jako przesadne, czy wręcz teatralne.

Osoby cierpiące na zaburzenia osobowości typu histronicznego odczuwają silne pragnienie bycia w centrum uwagi, ponieważ uważają same siebie za fascynujące i niezwykłe, a podziw — za słusznie im należny. Dramatyzowanie przejawia się głównie w silnej emocjonalności i nadmiernej ekspresywności. Jednostki z osobowością histroniczną wyrażają swoje uczucia w sposób wyolbrzymiony, ekspansywny, niekiedy wręcz teatralny. Mają też skłonność do nadmiernego eksponowania swojego ciała, sądząc, że w ten sposób zachowują się zmysłowo i uwodzicielsko. Zwykle jednak ich zachowania odbierane są jako przekraczające granice dobrego smaku i nie na miejscu.

Osoby cierpiące na histroniczne zaburzenia osobowości zwykle mają też trudności z utrzymaniem stałych związków, zainteresowań i realizacją zadań, ponieważ odczuwają potrzebę ciągłej zmiany. Ich uczuciowość jest silna, ale powierzchowna i chwiejna. Szybko przechodzą z jednego stanu emocjonalnego w drugi, często pod wpływem sugestii, na które są bardzo podatne.

Osobowość narcystyczna

Osobowość narcystyczna charakteryzuje się nadmiernym poczuciem własnej wartości, potrzebą uznania i uwagi, egotyzmem, brakiem empatii i skłonnością do wykorzystywania innych dla własnych celów.

Osoby narcystyczne często uważają się za wyjątkowe i lepsze od innych ludzi. Mają poczucie, że tylko one są godne uwagi i szacunku. Od bliskich i współpracowników często oczekują perfekcji i nie tolerują porażki. Nierzadko zachowują się arogancko, szczególnie w stosunku do osób zajmujących niższe stanowisko w hierarchii lub osób mniej zasobnych materialnie. Poniżanie innych może sprawiać im satysfakcję. Osobom o wyższym statusie natomiast okazują służalczość, a choć skrycie czują zawiść, którą potrafią dobrze ukryć.

Oprócz arogancji, zaburzenia osobowości typu narcystycznego przejawiają się skrajnym brakiem empatii. Takie osoby nie potrafią lub nie chcą zrozumieć perspektywy innych osób. Nie zważają na uczucia innych i nie są wrażliwe na ich potrzeby, a także mogą traktować je instrumentalnie.

Osoby z tym zaburzeniem osobowości często są również bystrymi obserwatorami ludzkich zachowań. Są w stanie zidentyfikować ludzkie słabości i wykorzystać je dla własnych korzyści. Często traktują inne osoby przedmiotowo jak narzędzia do osiągnięcia własnych celów. Nawet wchodząc w intymne związki, pragną wykorzystać partnera, aby zrealizować własne cele.

Jednostki z osobowością narcystyczną cechuje również nadmierna potrzeba podziwu dla nich samych i ich sukcesów, nawet jeśli w rzeczywistości jest to tylko fantazja. Tej potrzebie towarzyszy również nadmierna pewność siebie i przekonanie o własnej wyjątkowości — uważają własne sprawy za tak niezwykłe, że mogą je zrozumieć tylko jednostki wybitne. W przypadku trudności w realizacji planów w realnym świecie, osoby z tym zaburzeniem osobowości oddają się marzeniom o władzy, sukcesach, własnym znaczeniu lub idealnej miłości. Uparcie tkwią w swoich przekonaniach, nawet jeśli są błędne.

Osoby narcystyczne nierzadko też doświadczają zazdrości i złości. Podświadomie mogą uważać, że inni ludzie są lepsi od nich i wówczas czują się zagrożenie. Bez żadnych skrupułów mogą łamać zasady i normy, jeśli uważają, że służy to ich własnym interesom.

Zaburzenia osobowości typu C

Do tej grupy należą: osobowość anankastyczna, osobowość unikająca i osobowość zależna. Cechami wspólnymi dla zaburzeń osobowości w tej grupie są lękliwość, obawa przed kompromitacją, unikanie trudnych sytuacji i wycofanie z relacji.

Osobowość unikająca

Osobowość unikająca to zaburzenie osobowości, które charakteryzuje się silnym poczuciem niepewności, lękiem przed odrzuceniem i niezdolnością do nawiązywania bliskich relacji z innymi ludźmi. Jednostki z tym zaburzeniem osobowości zazwyczaj unikają sytuacji społecznych, a także kontaktu z innymi ludźmi, aby nie doświadczyć trudnych emocji, takich jak lęk, wstyd czy poczucie winy.

Osoby z osobowością unikającą czują się społecznie niedostosowane, nieatrakcyjne i niekompetentne, co utrudnia im nawiązywanie kontaktów społecznych i interpersonalnych. Mogą mieć też trudności z wyrażaniem swoich emocji i potrzeb, a także z utrzymywaniem przyjaźni i bliskich relacji.

Zaburzenia osobowości typu unikającego niekorzystnie wpływają na funkcjonowanie w wielu obszarach życia, w tym na pracę, szkołę, życie rodzinne i społeczne. Jednostki z tym zaburzeniem osobowości często mają niskie poczucie własnej wartości i są nieśmiałe, co może prowadzić do unikania wyzwań i aktywności. Nadmierna wrażliwość na krytykę sprawia, że osoby z osobowością unikającą starają się nie angażować w zajęcia, wymagające znacznych kontaktów społecznych. Z powodu niedopasowania, wiele z nich stara się podporządkować sposób swojego życia potrzebie poczucia fizycznego bezpieczeństwa.

Osobowość zależna

Osoby z zależnym typem osobowości cechuje niezdolność do podejmowania samodzielnych decyzji. Przed podjęciem jakiegokolwiek działania osoby te poszukują rad i instrukcji od innych osób, które uważają za silniejsze. Pozostawione same sobie czują się bezradne i pozbawione opieki. Lęk i nadmierna potrzeba opieki powodują, że nie mogą znieść myśli o samotności. Dlatego też osoby o osobowości zależnej mogą zachęcać innych, aby przejęli odpowiedzialność i roztoczyli nad nimi „parasol ochronny”.

Niezdolna do inicjatywy i wyrażania własnego zdania, osobowość zależna charakteryzuje się silną tendencją do podporządkowywania własnych potrzeb potrzebom innych osób oraz ulegania ich życzeniom. Dzieje się tak, ponieważ jednostki cierpiące na zaburzenia osobowości typu zależnego nadmiernie obawiają się, że są niezdolne do zatroszczenia się o siebie. Podejmą więc wszelkie działania, aby związać się z kimś, kto odegra rolę mentora i opiekuna.

Samotność wywołuje w nich poczucie bezradności i wewnętrznego cierpienia, dlatego ich celem jest pozostanie w związku z osobą, która zapewnia opiekę i wsparcie. Obezwładniająca obawa przed opuszczeniem sprawia, że nie stawiają swoim partnerom żadnych warunków i wyrzekają się własnych potrzeb, byleby tylko móc utrzymać relację.

Osobowość anankastyczna

Cechy osobowości anankastycznej najlepiej określają trzy słowa — perfekcjonizm, pedanteria i kontrola. Osoby z obsesyjno-kompulsyjnym zaburzeniem osobowości są pochłonięte wykonywaną pracą, skoncentrowane i nadmiernie poważne.

Osobowość anankastyczna charakteryzuje się przesadą w przykładaniu wagi do szczegółów, regulaminów, schematów i porządku. Osoba z tym zaburzeniem osobowości nie potrafi działać bez procedur lub instrukcji. Jest całkowicie oddana swojej obowiązkowości, która wyklucza jakąkolwiek przyjemność, czy głębokie emocjonalne relacje międzyludzkie. Sfera emocji pozostaje u niej zamknięta dla uczuć innych niż udręka z powodu przeżywanych wątpliwości i lęku wywołanego nadmierną ostrożnością.

Zaburzenia osobowości typu anankastycznego powodują niekiedy u osób na niecierpiących trudności w ukończeniu wymaganych zadań. Dzieje się tak z powodu przesadnej sumienności i skrupulatności, która ma ich uchronić przed popełnieniem błędów. Nadmierna obowiązkowość powoduje, że mogą rezygnować z wypoczynku i przyjemności. Zazwyczaj oczekują, że inni podporządkują swoje działania ich zasadom i będą postępować podobnie. W ocenie otoczenia, jednostki z osobowością anankastyczną są postrzegane jako sztywne i oziębłe.

Rozpoznanie zaburzeń osobowości

Rozpoznanie zaburzenia osobowości wymaga przeprowadzenie dokładnego wywiadu psychiatrycznego (od pacjenta i optymalnie od jego bliskich), co warto uzupełnić odpowiednimi badaniami psychologicznymi. Konieczne jest też wykluczenie innych zaburzeń psychicznych (choć możliwe jest współwystępowanie) oraz zmian organicznych mózgu.

Leczenie zaburzeń osobowości

Głównym sposobem leczenia osób z zaburzeniami osobowości jest długoterminowa psychoterapia psychodynamiczna. Dostępne są liczne wyniki wiarygodnych badań potwierdzających skuteczność i przydatność takiego postępowania. W przypadku prawidłowej kwalifikacji i trwałości terapii (mającej charakter długoterminowy) możliwe jest uzyskanie realnych zmian w funkcjonowaniu pacjenta. Jest również coraz więcej danych potwierdzających skuteczność innych metod psychoterapii (np. modyfikacje terapii poznawczo-behawioralnej). Podstawowym czynnikiem terapeutycznym, niezależnym od stosowanego podejścia, jest nawiązanie relacji terapeutycznej opartej na wzajemnym zaufaniu, bezpieczeństwie i zaangażowaniu.

Farmakoterapia ma znaczenie uzupełniające i leki zaleca się głównie ze wskazań objawowych, np. w celu opanowania nasilonej depresji, lęku czy krótkotrwałych objawów psychotycznych.

Obserwowany w ostatnich latach rozwój w zakresie terapii zaburzeń osobowości jest nadzieją dla wielu pacjentów, którzy dzięki temu mogą uniknąć stopniowej destrukcji swojego życia i mają szanse na lepsze funkcjonowanie w wielu obszarach.

Opracował: lek. med. Paweł Brudkiewicz