Wprawdzie fundamentem leczenia schizofrenii jest farmakoterapia, jednak postępowanie w przypadku tej choroby powinno być kompleksowe i obejmować dodatkowo różne oddziaływania psychospołeczne.
W tym kontekście wymienia się takie metody jak: psychoedukacja, psychoterapia i terapia zajęciowa. Oprócz ich korzystnego wpływu na funkcjonowanie pacjenta i radzenie sobie z chorobą (z uwzględnieniem korzyści dla oraz bliskich), oddziaływania te mogą mieć pozytywny wpływ na współpracę chorego i rodziny w leczeniu. Ma to kolosalne znaczenie dla wyników terapii, gdyż sprzyja regularnemu przyjmowaniu leków, co jest podstawowym warunkiem uzyskania poprawy.
Metody psychoterapeutyczne stosuje się głównie po opanowaniu ostrego epizodu psychotycznego, czyli wtedy gdy komunikacja z pacjentem się poprawia na tyle, że jest w stanie krytycznie myśleć i przyjmować to co mu proponuje psychiatra lub psychoterapeuta. W tym obszarze, podobnie jak podczas farmakoterapii, ważne są oczekiwania chorego i jego bliskich – to we współpracy z nimi powinno się ustalać strategię i wybór oddziaływań psychospołecznych. Powinny one być dostosowywane do aktualnych możliwości pacjenta, ale także uwzględniać jego bieżące i długofalowe potrzeby.
Psychoedukacja w schizofrenii
To nie tylko przekazywanie pacjentowi i jego rodzinie wiedzy na temat rozwoju, przebiegu i objawów schizofrenii, a także objawów mogących sugerować rozpoczynający się nawrót choroby. W ramach psychoedukacji próbuje się również poznać indywidualną specyfikę choroby u konkretnego pacjenta (np. czynniki sprzyjające nawrotowi lub pozwalające go uniknąć) oraz analizuje się przebieg ewentualnych nawrotów schizofrenii, tak aby w przyszłości jak najwcześniej identyfikować rozpoczynające się pogorszenie. Celem tego jest opracowanie sposobów radzenia sobie z nawrotem, tak aby miał on jak najmniejsze nasilenie, nie dewastował życia pacjenta rodziny oraz aby można było jak najszybciej opanować nawrót. Zadaniem psychoedukacji jest też wspólne poszukiwanie sposobów radzenia sobie z trudnościami wynikającymi z przewlekłej choroby jaką jest schizofrenia. Odmianą psychoedukacji są spotkania wielu rodzin, które przy wsparciu terapeuty wymieniają się swoimi doświadczeniami. Postępowanie to może prowadzić psychiatra, w ramach rutynowych wizyt kontrolnych, ale może ono być wdrażane na oddziałach psychiatrycznych, rehabilitacyjnych czy w ramach pracy Zespołów Leczenia Środowiskowego (przy udziale psychoterapeuty, pielęgniarki psychiatrycznej, terapeuty zajęciowego).
Psychoterapia w schizofrenii
W przebiegu schizofrenii może ona obejmować różne oddziaływania, a ich wybór zależy od fazy choroby i od aktualnych możliwości pacjenta. W początkowym okresie większe znaczenie ma psychoterapia wspierająca, a w późniejszych (w miarę poprawy stanu pacjenta i jego możliwości do regularnych spotkań) terapia poznawczo-behawioralna (CBT) oraz treningi funkcjonowania poznawczego. Czasami zaleca się też terapię rodzin, w której oprócz pacjenta powinni udział brać jego bliscy, aby mogli podjąć próbę wspólnego radzenia sobie ze schizofrenią. W trakcie takich spotkań można też przyglądać się zachowaniom i emocjom mającym miejsce w danej rodzinie, tak aby zrozumieć, które z tych mechanizmów utrudniają powrót chorego do zdrowia, a które są dla niego korzystne. Terapia i psychoedukacja rodzin to też okazja do wsparcia rodziny w borykaniu się z niezwykle trudnym problemem jakim jest schizofrenia u kogoś bliskiego.
Biorąc pod uwagę, że w przypadku schizofrenii szczególnie ważny jest odpowiedni tryb życia pacjenta, współpraca z rodziną może mieć szczególne znaczenie – bliscy mogą pomagać choremu w pamiętaniu o przyjmowaniu leków, w podejmowaniu odpowiedniej aktywności fizycznej, w dbaniu o właściwą dietę lub o wystarczającą ilość snu. Odpowiednio przeszkolona rodzina może też mieć fundamentalne znaczenie dla wykrywania wczesnych objawów nawrotu choroby i dla wdrażania wspólnych strategii zapobiegania pogorszeniu. Bliscy mogą z jednej strony umiejętnie motywować pacjenta do aktywności w okresach poprawy, ale mogą też wspierać go i przejmować jego niektóre obowiązki w chwilach gorszego samopoczucia.
Terapia zajęciowa w schizofrenii
Różne odmiany terapii zajęciowej są z reguły dostosowane do bieżącego stanu psychicznego pacjenta, tak aby optymalnie pomagać mu w funkcjonowaniu w społeczeństwie. Celem takiego postępowania jest m. in. nauka radzenia sobie z trudnościami wynikającymi z choroby oraz odzyskiwanie lub nabywanie przydatnych umiejętności (np. wyrażania siebie w rozmowie z innymi, pokonywania skłonności do zamykania się w sobie, ale też planowania dnia, samodzielnego robienia zakupów, gotowania czy dbania o higienę). W ramach takich oddziaływań pacjent może uczyć się nowego zawodu, bardziej dostosowanego do jego możliwości (np. obsługa komputera), ale może również podejmować próby rozwoju swoich zdolności artystycznych. Ten ostatni aspekt pomaga wielu chorym opisać swoją schizofrenię i wyrazić się w ciekawy dla otoczenia sposób, przez co stają się oni lepiej zrozumiani i mają większą szansę na nowe znajomości i akceptację społeczną.
Inne coraz bardziej dostępne możliwości to miejsca chronionego zamieszkania (hostele) i zatrudnienia. Zapewniają one odpowiednie warunki, powalające na rozwój i utrwalanie samodzielności i niezależności, co wzmacnia poczucie panowania nad chorobą i poczucie własnej wartości. Metody te pozwalają lepiej uporać się ze stygmatyzacja społeczną i sprzyjają rozwojowi sieci wsparcia społecznego. Istotne znaczenie mają tutaj fundacje, środowiska i inne grupy wsparcia społecznego, proponujące odpowiednie kontakty i programy związane np. z aktywizacją społeczną, edukacyjną i zawodową.
Postępy w terapii schizofrenii obejmują nie tylko dostępność nowoczesnych leków przeciwpsychotycznych – dotyczą one również coraz lepszego zrozumienia psychospołecznych potrzeb tych osób, dzięki czemu można proponować im skuteczniejsze sposoby wsparcia i całościowej terapii.
Opracował lek. Paweł Brudkiewicz
