Schizofrenia (psychoza schizofreniczna) występuje u około 1% populacji. Jest to choroba przewlekła, do niedawna tajemnicza i skazująca chorych na izolację, a obecnie coraz lepiej poznana i intensywnie badana.
Choć nadal wiele o niej nie wiemy, jednak metody terapii są coraz skuteczniejsze. Ryzyko zachorowania nie zależy od płci, a większość zachorowań zaczyna się przed 30 rokiem życia (średnio – u mężczyzn nieco wcześniej niż u kobiet).
Schizofrenia może mieć różny obraz, ale to co jest względnie stałe, to zmienione chorobowo i nieadekwatne postrzeganie, odbieranie, przeżywanie oraz ocena siebie i otaczającej rzeczywistości.
Wyróżniamy kilka postaci schizofrenii:
- paranoidalna (dominują urojenia i omamy),
- hebefrenicza (zdezorganizowana – myślenie, afekt i zachowania są dziwaczne, nieprzewidywalne i chaotyczne),
- katatoniczna (przeważają stany tzw. osłupienia lub pobudzenia katatonicznego – pacjent traci kontakt z otoczeniem, milczy i pozostaje w skrajnym bezruchu. Taki stan może nagle przechodzić w bardzo silne pobudzenie psychoruchowe),
- prosta (nie występują objawy wytwórcze, zaczyna się ona powoli, stopniowo narastającymi objawami negatywnymi z późniejszym załamaniem linii życiowej),
- rezydualna (dominują przewlekłe objawy o w miarę stabilnym i niewielkim nasileniu utrzymujące się przez dłuższy czas),
- niezróżnicowana (brak przewagi którejś z grup objawów.
Schizofrenia może rozpocząć się w sposób nagły i ostry (w ciągu kilku dni) lub stopniowy (w ciągu kilku miesięcy a nawet lat). W tym pierwszym przypadku dominują niezwykłe przeżycia wewnętrzne, często prowadzące do dziwacznych i niejednokrotnie gwałtownych zachowań. Mimo przykrości tych przeżyć i psychicznego cierpienia pacjenta, często jest on przeświadczony o ich „prawdziwości”, przez co może nie mieć potrzeby szukania pomocy lekarskiej. Niektóre objawy schizofrenii mogą wręcz prowadzić do unikania kontaktu z psychiatrą.
Schizofrenia zaczynająca się stopniowo cechuje się głównie narastającym wycofaniem, podejrzliwością, zanikającą spontanicznością i nieadekwatnością zachowań oraz pogorszeniem funkcji intelektualnych. Ekspresja emocji staje się coraz słabsza i mniej adekwatna do okoliczności. Osoba taka unika kontaktu z innymi, staje się nieufna i ogranicza swoją aktywność. Czasem zaprzestając wychodzenia z domu. Dochodzi do narastającej utraty zainteresowań światem zewnętrznym i do koncentracji na wewnętrznych, chorobowych przeżyciach. Mogą się pojawić dziwaczne zachowania i wypowiedzi. Bliskim czasami trudno jest dostrzec te zmiany i uznać je za chorobowe. U części chorych dochodzi do wyraźniejszego „załamania linii życiowej”. Na przykład pod postacią nasilonych trudności w szkole, na uczelni lub w pracy. Pogorszeniu ulega funkcjonowanie społeczne i/lub emocjonalne.
Przyczyny schizofrenii
Nie są znane jednoznaczne przyczyny schizofrenii. Badania wciąż trwają, a napływające dane sugerują, że schizofrenia jest wynikiem współdziałania wielu czynników genetycznych, biologicznych i środowiskowych, które mogą oddziaływać na funkcjonowanie mózgu.
Obecnie uznaje się, że czynniki genetyczne to istotne, lecz nie jedyne przyczyny wystąpienia tej przewlekłej choroby mózgu. W badaniach dowiedziono, że dzieci osób chorujących na schizofrenię są 15-krotnie bardziej narażone na wystąpienie tego zaburzenia niż osoby z populacji ogólnej. Jednak prawdopodobnie czynnik genetyczny wymaga bodźca wyzwalającego, aby schizofrenia się ujawniła. Takim impulsem może być stosowanie substancji psychoaktywnych, silny stres, zatrucie toksynami, infekcje wirusowe.
Tomografia komputerowa mózgów osób cierpiących na schizofrenię ujawnia różne zmiany w aktywności poszczególnych obszarów tego organu. Badacze zgadzają się, że u osób chorych na schizofrenię zakłócona jest równowaga pomiędzy neurotransmiterami przekazującymi sygnały między neuronami. Zbyt wysoki poziom jednego z nich — dopaminy — powoduje nadmierną stymulację pewnych części mózgu, podczas gdy inne jego obszary nie są dostatecznie zaopatrywane w tę ważną substancję.
Nadmierna stymulacja dopaminą w pewnych rejonach mózgu może powodować różnego rodzaju objawy pozytywne, a więc nawiązujące do zaburzeń poznawczych, w tym halucynacje i omamy. Tymczasem jej deficyt może objawiać się w innych rejonach mózgu poprzez objawy negatywne, czyli charakterystyczne dla schizofrenii wycofanie społeczne, anhedonię, utratę zainteresowania relacjami społecznymi.
Wprawdzie przyczyny schizofrenii są nie w pełni poznane, ale obecnie zaburzenie to określane jest jako „choroba mózgu”. Wynika to z coraz lepszego zrozumienia czynników biologicznych (w tym genetycznych) prowadzących do powstania schizofrenii, a polegających na zaburzeniach funkcjonowania neuronów i neuroprzekaźników w mózgu. Wystąpienie i obraz tej choroby zależy też od czynników psychologicznych, społecznych i środowiskowych. Wpływy genetyczne powodują, że ryzyko zachorowania jest większe w rodzinach, w których krewni (np. rodzice, rodzeństwo, dzieci) chorują na schizofrenię. W przypadku występowanie schizofrenii u obojga rodziców ryzyko zachorowania dziecka wynosi ok. 45%. W przypadku schizofrenii występującej tylko u jednego z rodziców ryzyko to wynosi 6%. Obecność skłonności genetycznej nie musi oznaczać, że schizofrenia się u danej osoby rozwinie, gdyż jak ważny jest też wpływ innych wymienionych wyżej czynników.
Objawy schizofrenii
Można je podzielić na następujące grupy:
1) objawy pozytywne,
2) objawy negatywne,
3) zaburzenia poznawcze,
4) zaburzenia afektu,
5) objawy dezorganizacji psychicznej.
Objawy pozytywne (wytwórcze)
to przede wszystkim urojenia i omamy. Urojenia to fałszywe sądy i przekonania pacjenta o istnieniu zjawisk lub rzeczy, dzianiu się wydarzeń, które nie istnieją w rzeczywistości lub istnieją, ale są przez pacjenta skrajnie fałszywie interpretowane. Pacjent jest przekonany o prawdziwości swoich myśli i przeżyć i nie da się go przekonać, że jest inaczej. Przeżycia te często mają niezwykły i dziwacznych charakter, a pacjent mocno wierzy w to co myśli. Urojenia ksobne to przekonania, że jest się obserwowanym lub, że jest się tematem rozmów (np. w trakcie audycji telewizyjnych lub radiowych). Urojenia prześladowcze obejmują przekonanie, że jest się śledzonym, podsłuchiwanym, często z poczuciem grożącej krzywdy. W przypadku urojeń odsłonięcia i oddziaływania pacjent jest przekonany, że na jego myśli wpływają inni ludzie lub rzeczy, przy czym ten wpływ ma charakter niezwykły; mogą pojawić się przekonania o nasyłaniu myśli innych osób, zabieraniu własnych myśli przez jakąś siłę z zewnątrz, a własne myśli stają się „odsłonięte” i znane innym.
Omamy (halucynacje) to zaburzenie spostrzegania w zakresie wzroku, słuchu, smaku, węchu, dotyku. U chorego występują „realistyczne” doznania zmysłowe pomimo, że w otoczeniu nie ma bodźca, który mógłby je wywołać.
Omamy słuchowe polegają na tym, że pacjent słyszy różnego rodzaju głosy i dźwięki, które w rzeczywistości nie istnieją. Mogą to być głosy jednej lub kilku osób, mogą być niewyraźne lub tworzyć słowa, zdania, dialogi. Głosy te mogą „komentować” to co pacjent robi lub nakazywać mu wykonywanie różnych czynności. Szczególnie niebezpieczne są głosy nakazujące samobójstwo – mogą one popchnąć chorego do podjęcia takiej próby. Halucynacje wzrokowe powodują, że pacjent „widzi” różne przedmioty, osoby lub postaci, które w rzeczywistości nie istnieją.
Omamy mogą dodatkowo być interpretowane urojeniowo przez chorego, wzmacniając przez to system jego psychotycznych przekonań.
Tym psychotycznym przekonaniom często towarzysz lęk, z poczuciem zagrożenia zdrowia i życia. Głosy mogą być też „słyszane” wewnątrz głowy chorego lub mogą się wydobywać z innych części ciała.
Objawy negatywne
to stopniowe wycofywanie się z dotychczasowej aktywności i relacji z ludźmi, aż do całkowitej utraty zainteresowań i wycofania społecznego. Zdarza się, że chorzy na schizofrenię unikają innych, nie chcą wychodzić z domu i stają się zobojętniali uczuciowo. Ich mimika i gesty może ulec ograniczeniu, co utrudnia komunikację. Inne objawy z tej grupy to:
- abulia (tj. „bezczynność” wynikająca z niezdolności do planowania i podejmowania celowych działań),
- anhedonia (zmniejszona zdolność lub brak zdolności do odczuwania przyjemności),
- brak spontaniczności, bierność, apatia, zubożenie wypowiedzi,
- upośledzenie woli,
- spowolnienie ruchowe,
- brak lub spadek dbałości o siebie.
Narastające objawy negatywne mogą zaburzać lub wręcz uniemożliwiać realizację dotychczasowych planów i celów życiowych.
Zaburzenia poznawcze
występujące w schizofrenii to m. in. pogorszenie koncentracji i uwagi oraz upośledzenie pamięci i inteligencji. Pacjent nie może się skupić na tym co robi, ma trudności z zaplanowaniem i organizacją dnia, odczuwa pogorszenie inteligencji i sprawności myślenia.
Zaburzenia afektu (nastroju)
to m. in. smutek, żal, zmniejszenie radości życia, depresja. Czasami uczucia te są dziwaczne i niezgodne z okolicznościami, wręcz sprzeczne (np. pacjent może śmiać się w sytuacjach, które zwykle wzbudzają odwrotne reakcje). Po ustąpieniu ostrych objawów schizofrenii może też rozwinąć się depresja popsychotyczna (czy poschizofreniczna), a w obrazie klinicznym dominują wówczas: smutek, zobojętnienie, zmniejszenie radości życia, aktywności życiowej oraz zainteresowań. Jest to stan, w którym istnieje szczególnie duże zagrożenie samobójstwem.
Objawy dezorganizacji psychicznej
to na przykład zaburzenia myślenia i/lub zachowania pacjenta – stają się one niezrozumiałe i dziwaczne.
Schizofrenia wiąże się ze zwiększonym ryzykiem samobójstwa, które w tej grupie chorych sięga 10%, a występowanie myśli lub tendencji samobójczych jest bezwzględnym wskazaniem do konsultacji u psychiatry.
Rozpoznanie schizofrenii
Psychiatra rozpoznaje schizofrenię poprzez osobiste badanie pacjenta, co polega głównie na rozmowie i obserwacji. Ważne mogą być też dane uzyskane od rodziny i innych bliskich chorego. Wprawdzie badania laboratoryjne i obrazowe nie są w stanie potwierdzić obecności schizofrenii, jednak ich wykonanie jest konieczne w celu oceny stanu ogólnego pacjenta i wykluczenia innych chorób. Psychiatra bada również pacjenta pod kątem współwystępowania innych zaburzeń, uzależnień i nadużywanie substancji psychoaktywnych (w tym alkoholu).
Schizofrenia jest chorobą przewlekłą, którą coraz lepiej rozumiemy i dysponujemy coraz skuteczniejszymi metodami terapii. Celem leczenia, opartego głównie na lekach przeciwpsychotycznych jest uzyskanie remisji, optymalnie z powrotem pacjenta do normalnego życia. Terapia schizofrenii powinna być kompleksowa i systematyczna, ważne jest regularne przyjmowanie leków w porozumieniu z psychiatrą. Wiedza pacjenta i jego bliskich na temat choroby ułatwia współpracę i zwiększa szansę na prawidłowe i regularne leczenie. Aspekty farmakoterapii schizofrenii opisano w artykułach: Schizofrenia – jak leczyć skuteczniej i Leczenie schizofrenii – co pacjent powinien wiedzieć o farmakoterapii?
Leczenie schizofrenii
Leczenie schizofrenii jest procesem długotrwałym i złożonym. Polega na minimalizowaniu jej objawów, poprawie jakości życia i zapobieganiu nawrotom. Niestety, obecnie medycyna nie dysponuje metodami, które mogłyby całkowicie wyleczyć tę chorobę. Natomiast dostępne dziś środki często pozwalają chorym na stabilne funkcjonowanie, a nawet powrót do pracy zawodowej.
Schizofrenia to przewlekła choroba mózgu, a jej leczenie opiera się na połączeniu farmakoterapii z oddziaływaniami psychologicznymi. W przypadkach ciężkich epizodów psychotycznych chorzy otrzymują pomoc w specjalistycznych oddziałach szpitalnych, gdzie mogą przebywać kilka tygodni. Dzięki temu mają zapewnioną intensywną opiekę i nadzór nad przebiegiem leczenia. Najczęściej jednak leczenie odbywa się w warunkach domowych (w przychodni) i polega na przyjmowaniu leków przeciwpsychotycznych, pomagających utrzymać równowagę pomiędzy neurotransmiterami w mózgu. Leki przeciwpsychotyczne (neuroleptyki) są stosowane w celu zmniejszenia nasilenia (a nawet ustąpienia) objawów psychotycznych, takich jak halucynacje i urojenia.
Oprócz farmakologii duże korzyści osobom chorym przynosi psychoterapia. Nie ma już wątpliwości, że udział w sesjach terapeutycznych istotnie przyczynia się do zredukowania liczby nawrotów choroby. W czasie spotkań pomiędzy pacjentem i psychoterapeutą omawiane są problemy i obawy chorego nie tylko w kontekście, który tworzy wyłącznie schizofrenia.
Ze względu na nurt psychologii, w jaki zaangażowani są psychoterapeuci, psychoterapia może przebiegać w różny sposób. Psychoterapeuci pracujący w podejściu psychodynamicznym zaproponują osobie chorej na schizofrenię cofnięcie się w przeszłość i głęboką analizę psychiki pacjenta w poszukiwaniu źródeł jego problemów. Natomiast psychoterapia poznawczo-behawioralna skoncentrowana będzie na pracy nad zmianą niepożądanych zachowań i przekonań pacjenta, u którego zdiagnozowana jest schizofrenia. Pomocne mogą być również terapia rodzinna i grupowa. Terapie te mogą pomóc chorym w radzeniu sobie z trudnościami emocjonalnymi i społecznymi związanymi z chorobą. W procesie leczenia schizofrenii podobnie jak w przypadku innych zaburzeń psychicznych, ważne wsparcie osób bliskich i przyjaciół.
Oddziaływania psychologiczne znacznie wspomagają chorych w ich powrocie do społecznego funkcjonowania i poprawiają komfort ich życia. Wpływają też pozytywnie na motywację chorych do podtrzymywania farmakoterapii według wskazań lekarza psychiatry. Szacuje się, że około 50% chorych zaprzestaje przyjmowania leków wkrótce po ustąpieniu epizodu psychotycznego. Dzieje się tak, ponieważ leki stosowane w leczeniu schizofrenii czasami wywołują nieprzyjemne dla chorych objawy uboczne, jednak przerwanie ich zażywania skutkuje szybkim nawrotem choroby. Dlatego też ważny jest wybór odpowiedniego leku dla każdego pacjenta i omawianie z nim efektów leczenia.
Opracował zespół lekarzy Centrum Dobrej Terapii
