Psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT)

Psychoterapia poznawczo–behawioralna zwana także terapią kognitywno–behawioralną (cognitive–behavioral therapy – CBT), jest metodą leczenia zaburzeń psychicznych, trudności emocjonalnych oraz problematycznych zachowań. Charakteryzuje się ustrukturowanym i zorientowanym na określone cele i problemy sposobem współpracy terapeuty i klienta/pacjenta.

Na czym polega terapia poznawczo-behawioralna?

Psychoterapia poznawczo-behawioralna (cognitive behavioral therapy – CBT) jest oparta na założeniu, że ludzkie zachowania i emocje zależą od wyuczonego schematu reagowania na otaczający nas świat i sytuacje, które nam się przydarzają.

Nie zawsze jednak to, w jaki sposób interpretujemy otaczającą nas rzeczywistość, jest korzystne dla naszego funkcjonowania na poziomie psychologicznym i społecznym. Skoro jednak nauczyliśmy się myśleć w określony sposób, to możemy również oduczyć się niepożądanych schematów myślowych i zastąpić je innymi — bardziej pożądanymi. Dlatego też w procesie psychoterapii poznawczo-behawioralnej terapeuta stara się wpłynąć na procesy poznawcze pacjenta tak, by uzyskać rezultaty pod postacią zmianie jego funkcjonowania i zachowania, czyli w sferze behawioralnej.

Psycholodzy pracujący w nurcie poznawczo-behawioralnym zwracają uwagę na to, że w każdym przypadku zaburzeń i dysfunkcji zniekształcony zostaje sposób, w jaki osoba odbiera informacje z otoczenia. Parafrazując: człowiek posiadający błędne przekonania, błędnie interpretuje napływające informacje, a w rezultacie zachowuje się w sposób dysfunkcyjny. Taki zespół wyuczonych przekonań nazywany jest przez terapeutów systemem weryfikacji rzeczywistości (reality testing). Dlatego tak ważne jest, aby w terapii poznawczo-behawioralnej (CBT) błędne przekonania najpierw rozpoznać, a potem zastąpić je nowymi, bardziej korzystnymi i adekwatnymi.

W standardowym ujęciu psychoterapia poznawczo-behawioralna składa się z serii spotkań z psychoterapeutą, podczas których terapeuta i pacjent/klient próbują zidentyfikować negatywny schemat myślowy leżący u podstaw zaburzonych lub problematycznych zachowań i emocji. Nie angażują się jednak we wnikliwą i długotrwałą analizę źródeł problemu, jak dzieje się to podczas terapii psychodynamicznej/psychoanalitycznej. W przypadku CBT pacjent i terapeuta koncentrują się na rozwiązaniu konkretnego problemu w możliwie jak najkrótszym czasie — można powiedzieć, że jest to terapia, której myślą przewodnią jest to, co się dzieje „tu i teraz”. Psychoterapię poznawczo-behawioralną można więc scharakteryzować jako ukierunkowaną na cel, ustrukturyzowaną, opartą o współdziałanie i krótkoterminową.

Ze względu na wymienione powyżej cechy psychoterapia poznawczo-behawioralna w swojej klasycznej postaci nie będzie odpowiednia dla osób z głębokimi zaburzeniami osobowości. Takie osoby nie są w stanie zakwestionować bezwarunkowych przekonań na temat samego siebie, które powstały we wczesnym dzieciństwie i utrwalały się przez całe dotychczasowe życie. Niemniej mogą one korzystać ze zmodyfikowanych form terapii CBT (tzw. trzecia fala CBT). Priorytetową kwestią w psychoterapii osób z zaburzeniami osobowości jest zbudowanie więzi pomiędzy pacjentem a terapeutą — tzw. przymierze terapeutyczne. Metody te kładą również nacisk na znaczenie doświadczeń z dzieciństwa, co wiąże się z koniecznością prowadzenia psychoterapii w perspektywie długoterminowej.

Czym CBT różni się od innych nurtów?

W porównaniu z innymi rodzajami psychoterapii jest określana jako metoda krótkoterminowa – trwa zwykle kilkanaście do kilkudziesięciu spotkań (raz w tygodniu). Choć pierwotnie powstała z myślą o leczeniu depresji, jest z powodzeniem stosowana także w leczeniu innych zaburzeń nastroju (m.in. dystymia, choroba dwubiegunowa), zaburzeń lękowych (m.in. lęk paniczny, fobia społeczna, zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne), zaburzeń osobowości, odżywiania, uzależnień a także w zaburzeniach psychotycznych. Jej skuteczność w terapii różnych problemów psychicznych wykazano w bardzo dużej ilości wiarygodnych badań klinicznych.

U podstaw terapii poznawczo–behawioralnej leży założenie, że poprzez zmianę dezadaptacyjnego (błędnego, rodzącego cierpienie) sposobu myślenia można uzyskać zmianę nastroju i zachowania. Terapeuta stosuje techniki CBT aby pomóc pacjentowi/klientowi zweryfikować własne wzorce myślenia i własne przekonania oraz zastąpić „błędy w myśleniu” bardziej realistycznymi i efektywnymi myślami, redukując w rezultacie dyskomfort i ograniczając samoograniczające zachowania. Terapia poznawczo–behawioralna pozwala zastąpić nie sprawdzające się sposoby radzenia sobie, myślenia, odczuwania i zachowania się bardziej użytecznymi, bardziej „sprzyjającymi właścicielowi”. CBT zakłada że „posiadane” sposoby reagowania myślami, uczuciami i zachowaniami zostały wyuczone w toku rozwoju jednostki, a w związku z tym możliwe jest oduczenie się ich (w sprzyjających okolicznościach) lub nauczenie się nowych sposobów funkcjonowania. Mówiąc prościej, każdy może się nauczyć myśleć o sobie, świecie, innych ludziach w sposób bardziej sprzyjający jego dobremu codziennemu funkcjonowaniu.

Terapeuta poznawczo–behawioralny posługuje się w pracy z klientem/pacjentem różnymi technikami CBT, do których należą m.in.:

• dialog sokratejski

– metoda polegająca na umiejętnym zadawaniu pytań przez terapeutę, w sposób umożliwiający klientowi/pacjentowi samodzielne zidentyfikowanie błędów lub zafałszowań we własnym myśleniu. Metoda nawiązuje do greckiego filozofa Sokratesa, który zasłynął między innymi z charakterystycznego sposobu dyskutowania z rozmówcami, których poglądów nie podzielał. Poprzez samo zadawanie pytań pozwalał im odkryć błędy logiczne we własnym rozumowaniu,

• zapis myśli

– metoda polegająca na rozwinięciu umiejętności bardziej uważnego, świadomego i zdystansowanego przyglądania się własnym myślom w celu samodzielnego identyfikowania błędów i zniekształceń w ich treści. Uwzględnia systematyczne spisywanie myśli w określony sposób oraz ich ustrukturowaną analizę,

• zadania domowe

– pomagają w sposób empiryczny (doświadczalny) badać i weryfikować posiadane przekonania. Np. jeśli ktoś jest głęboko przekonany, że z powodu wstydu „nie potrafię inicjować rozmowy z innymi”, może wspólnie z terapeutą ustalić zadanie by zapytać 5 przypadkowych osób o godzinę, pogodę, drogę itp. Zadania pomagają także utrwalać i rozwijać nowe umiejętności i sposoby radzenia sobie,

• ekspozycja

– w przypadku zaburzeń lękowych, ekspozycja oznacza świadome, planowane i celowe narażenie się na obiekt lęku (np. pająka, uczucie duszności, przebywanie w zamkniętym pomieszczeniu) by oduczyć się lękowej reakcji, oswoić lęk i nauczyć się reagować w bardziej adaptacyjny sposób. Ekspozycja może przyjąć formę tzw. systematycznej desensytyzacji – stopniowego, kontrolowanego oswajania lękotwórczego obiektu,

• przeformułowanie poznawcze

– polega na stopniowym zastępowaniu „starych, niefunkcjonalnych” przekonań bardziej adekwatnymi i służącymi danej osobie. Motorem przeformułowania przekonania może być m.in. dialog sokratejski, ekspozycja lub inny eksperyment behawioralny.

Można powiedzieć że w ramach terapii poznawczo–behawioralnej terapeuta i klient/pacjent działają jak zespół badawczy i wspólnie poszukują nieoptymalnych sposobów myślenia, czucia i zachowania się oraz sposobów najskuteczniejszej i najlepszej dla klienta/pacjenta ich zmiany.

Rozwój nurtu terapii poznawczo-behawioralnej

Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) od dekad jest jednym z najskuteczniejszych podejść w leczeniu zaburzeń psychicznych. Z czasem jednak CBT ewoluowała, prowadząc do powstania tzw. trzeciej fali terapii. Nowe podejścia integrują tradycyjne techniki z innowacyjnymi metodami, kładąc większy nacisk na akceptację, uważność i pracę z emocjami. W odróżnieniu od klasycznej terapii CBT, która koncentruje się głównie na zmianie treści myśli, trzecia fala skupia się na relacji, jaką pacjent ma ze swoimi myślami i emocjami.

Poniżej przedstawiono cztery kluczowe nurty trzeciej fali CBT: terapię akceptacji i zaangażowania (ACT), terapię schematów, dialektyczną terapię behawioralną (DBT) oraz terapię metapoznawczą.

1. Terapia Akceptacji i Zaangażowania (ACT)

Acceptance and Commitment Therapy (ACT) koncentruje się na akceptacji trudnych myśli i emocji zamiast walki z nimi. Zamiast próbować eliminować negatywne uczucia, ACT zachęca pacjentów do ich obserwacji i akceptacji, jednocześnie skupiając się na działaniu zgodnym z własnymi wartościami. Kluczowym celem jest zwiększenie elastyczności psychologicznej – zdolności do adaptacji w obliczu trudnych doświadczeń.

W ACT stosuje się techniki uważności (mindfulness), które pomagają pacjentom zauważać swoje myśli i emocje z dystansem, bez nadmiernego angażowania się w nie. Terapia ta jest skuteczna w leczeniu depresji, lęków, przewlekłego bólu oraz uzależnień.

2. Terapia Schematów

Terapia schematów, stworzona przez Jeffreya Younga, łączy elementy psychoterapii poznawczo-behawioralnej, psychodynamicznej i humanistycznej, koncentrując się na głęboko zakorzenionych wzorcach myślenia i zachowania, zwanych schematami. Schematy te powstają zwykle w dzieciństwie lub wczesnej młodości i wpływają na sposób, w jaki jednostka postrzega siebie, innych i świat.

Celem terapii jest identyfikacja tych nieadaptacyjnych schematów, zrozumienie ich genezy i wpływu na obecne życie pacjenta oraz zmiana destrukcyjnych wzorców. Terapia schematów jest szczególnie skuteczna w leczeniu zaburzeń osobowości, takich jak borderline, oraz w przypadkach chronicznej depresji i trudności w relacjach interpersonalnych.

3. Dialektyczna Terapia Behawioralna (DBT)

Dialectical Behavior Therapy (DBT), opracowana przez Marshę Linehan, początkowo była skierowana do osób z zaburzeniem osobowości borderline, ale obecnie stosuje się ją także w leczeniu zaburzeń odżywiania, uzależnień i przewlekłych problemów emocjonalnych.

DBT łączy techniki CBT z elementami akceptacji i uważności. Kluczową koncepcją jest dialektyka – umiejętność łączenia dwóch pozornie sprzecznych podejść: akceptacji siebie takim, jakim się jest, i jednoczesnej chęci zmiany. Terapia skupia się na rozwijaniu czterech głównych umiejętności: regulacji emocji, tolerancji na stres, efektywności interpersonalnej i uważności.

DBT często łączy sesje indywidualne z grupowymi treningami umiejętności, co pozwala pacjentom na praktyczne zastosowanie poznanych technik w codziennym życiu.

4. Terapia Metapoznawcza (MCT)

Metacognitive Therapy (MCT), opracowana przez Adriana Wellsa, koncentruje się na przekonaniach dotyczących samego procesu myślenia, czyli metapoznaniu. W przeciwieństwie do klasycznej CBT, która skupia się na treści negatywnych myśli, MCT bada, jak ludzie postrzegają i regulują swoje myśli oraz jak te procesy przyczyniają się do utrzymywania się zaburzeń.

Jednym z kluczowych pojęć w terapii metapoznawczej jest CAS (syndrom poznawczo-uwagowy – cognitive attentional syndrome), który obejmuje nadmierne zamartwianie się, ruminacje oraz nieadaptacyjne strategie radzenia sobie z myślami. Celem terapii jest przerwanie tych niekorzystnych wzorców, co pomaga zmniejszyć objawy lęku i depresji.

MCT jest skuteczna w leczeniu zaburzeń lękowych, depresji oraz zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych, oferując pacjentom nowe podejście do pracy z ich własnym sposobem myślenia.

Opracowali: mgr Magdalena Siwek-Szlósarczyk, mgr Grzegorz Mączka