W odniesieniu do zagadnień związanych z mniejszościami seksualnymi sformułowano wiele pojęć wymagających wyjaśnienia w celu lepszego zrozumienia psychologicznych i społecznych aspektów orientacji (tożsamości) seksualnej człowieka.
W artykule omówiono zarówno pojęcia związane z aspektami społecznymi orientacji seksualnej, jak i aspektami psychologicznymi. Oba te aspekty pozostają ze sobą w ścisłym związku, gdyż sytuacja społeczna osób homoseksualnych i biseksualnych wpływa na ich samopoczucie i zdrowie psychiczne.
Słowniczek ważnych pojęć:
- Heteronormatywność
- Heteroseksizm
- Homofobia i zinternalizowana homofobia
- Rozwój tożsamości homoseksualnej i wychodzenie z ukrycia (tzw. coming-out)
- Stres mniejszościowy
Heteronormatywność
To uznawanie heteroseksualności za: modelową, elementarną, jedynie właściwą, normalną, naturalną, nie wymagającą żadnych wyjaśnień formę przejawiania się seksualności i związków międzyludzkich. Zarówno osoby hetero-, jak i homoseksualne podlegają procesowi socjalizacji w heteronormatywnej kulturze, co może skutkować zjawiskiem zinternalizowanej homofobii u gejów i lesbijek, będąc źródłem cierpienia i przewlekłego stresu. (za: Majka-Rostek)
Heteroseksizm
To pogląd o wyższości heteroseksualistów bądź heteroseksualizmu, przekładające się na wykluczenie osób nieheteroseksualnych z polityki, wydarzeń, działań czy procedur społecznych. Hetroseksizm może być realizowany zarówno poprzez „niewidzialność” mniejszości seksualnych, jak i poprzez wrogość, jeśli staną się one widzialne. Heteroseksizm zawiera w sobie założenie, ze wszyscy ludzie albo są albo powinni być heteroseksualni. (za: Majka-Rostek)
Homofobia
Oznacza negatywne odczucia wobec gejów i lesbijek mogące przyjąć charakter patologiczny, mając wtedy postać nasilonego lęku przed gejami i lesbijkami o charakterze fobii, połączonej z unikaniem. Czasami też może przyjąć inne formy patologiczne, jak agresja i przemoc skierowane ku osobom homoseksualnym. Termin ten obejmuje także lęk przed możliwą własną homoseksualnością lub pragnieniami albo reakcjami homoseksualnymi.
Gdy powyższy stan występuje u osoby homoseksualnej lub biseksualnej, określamy go jako zinternalizowaną homofobię, która stanowi ogromne zagrożenie dla zdrowego rozwoju i dobrostanu osób zorientowanych homo- lub biseksualnie. Często przy dużym nasileniu objawów osoba taka wymagać będzie pomocy psychologa lub psychoterapeuty, w celu wsparcia procesu akceptacji własnej orientacji i pozytywnego uformowania zdrowej tożsamości homo- lub biseksualnej.
Rozwój tożsamości homoseksualnej
Rozwój tożsamości homoseksualnej jest zjawiskiem mocno zindywidualizowanym, osobniczo zmiennym i zależnym od szeregu czynników. Jak podaje Bojarska i Kowalczyk, jego dynamika, przebieg i rezultaty zależą m. in. od:
- wieku,
- wyjściowych postaw wobec homoseksualności lub biseksualności,
- postawy osób najbliższych,
- miejsca zamieszkania,
- dostępu do źródeł informacji,
- możliwości kontaktu z innymi osobami LGB,
- interakcji różnych tożsamości tej samej osoby i ich subiektywnej hierarchii,
- temperamentu i osobowości,
- towarzyszących zdarzeń życiowych.
Różnica pomiędzy osobami homoseksualnymi i biseksualnymi a heteroseksualnymi polega na tym, iż tradycyjny proces socjalizacji, tj. wpajania pewnych wzorców i modeli kulturowych przewiduje tylko jedną możliwą drogę życiową w odniesieniu do seksualności, tj. drogę heteroseksualną. Dołączenie się takich czynników, jak opisanej wcześniej, zinternalizowanej homofobii, heteroseksizmu, heternormatywności może dodatkowo komplikować proces budowania takiej mniejszościowej tożsamości. I tak oprócz trudności z rozeznaniem istnienia u siebie potrzeb homoerotycznych, pojawić może się próba ich aktywnej eliminacji, zaprzeczanie im, życie niezgodne z tymi potrzebami, wrogość do siebie i innych osób homoseksualnych, a nawet rozwój poważniejszych problemów, jak depresja, zaburzenia lękowe/nerwice, uzależnienia.
Równocześnie zmiany zachodzące w obrębie naszej kultury w wielu krajach, także i w Polsce, powodują i powodować będą zmiany w przebiegu procesu formowania tożsamości. Niektórzy przewidują, iż socjokulturowe zrównanie homoseksualności i heteroseksualności, jeśli kiedyś nastąpi, uczyni proponowane współcześnie modele formowania się tożsamości homoseksualnej nieprzydatnymi, gdyż proces ten nie będzie się szczególnie różnił od osób heteroseksualnych. Takie zjawisko widoczne jest już w odniesieniu do najbardziej popularnego, klasycznego modelu rozwoju tożsamości homoseksualnej, zaproponowanego przez Cass w 1979 roku. Wciąż jednak model ten dobrze opisuje drogę wielu osób zorientowanych homoseksualnie, szczególnie w krajach o negatywnym stosunku do mniejszości seksualnych.
Warto pamiętać, że nie wszystkie osoby przechodzą przez wszystkie fazy, że możliwe jest przeskoczenie od razu do fazy wyższej, ale także niepełne przejście lub ukończenie jednej z faz. Możliwa jest też regresja lub bardzo szybkie znalezienie się od razu w fazie 6, na co będą miały wpływ liczne czynniki opisane wcześniej. Jak wspomniano wcześniej zróżnicowanie indywidualne i środowiskowe jest tak duże, że rozwój tożsamości mniejszościowej u poszczególnych osób może przebiegać zupełnie według innego modelu!
Model fazowego rozwoju tożsamości homoseksualnej według Cass (za Bojarską i Kowalczykiem)
Faza 1: Pomieszanie tożsamości
Fazę tę charakteryzuje przeżywanie niepokoju związanego z pojawiającymi się odczuciami, impulsami i potrzebami homoseksualnymi, które są sprzeczne ze zinternalizowanymi oczekiwaniami i normami społecznymi. Dana osoba może powiązać te odczucia z możliwością bycia gejem lub lesbijką, albo taką możliwość odrzucić, a uczucia i impulsy spróbować stłumić.
Faza 2: Porównywanie tożsamości
Dla tej fazy charakterystyczne jest zastanawianie się co to znaczy być gejem lub lesbijką i sprawdzanie, czy własne odczucia i doświadczenia pasują do tego obrazu. Tę fazę charakteryzują także trudne uczucia związane z utratą heteroseksualnej tożsamości, poczucie odmienności, osamotnienia.
Faza 3: Tolerancja tożsamości
To faza, w której osoba homoseksualna decyduje się na przyjęcie tożsamości homoseksualnej niejako „na próbę”. Poznaje innych gejów i lesbijki. Czuje się mniej osamotniona. Ujawnia się pojedynczym osobom.
Faza 4: Akceptacja tożsamości
Ta faza następuje, gdy efekt poznania innych gejów i lesbijek związany jest z pozytywnymi uczuciami, a początkowe ujawnienie się okazało się pozytywnym doświadczeniem. Następuje uspokojenie wewnętrzne, odzyskiwanie wewnętrznej harmonii, wiary w siebie, głębsza akceptacja siebie. Osoba zaczyna wybiórczo odkrywać się przed przyjaciółmi i rodziną.
Faza 5: Duma z tożsamości
To faza pełnej akceptacji własnej tożsamości, jednak z silnym podziałem świata na heteroseksualny i homoseksualny. Duma z własnej tożsamości może być połączona u niektórych osób z wojowniczym odcięciem się i odrzucaniem świata heteroseksualnego i jego przedstawicieli.
Faza 6: Synteza tożsamości
W tej fazie następuje pełna akceptacja własnej tożsamości, integracja jej z innymi aspektami siebie, traktowanie jej jako ważnej, ale będącej jednym z wielu elementów/aspektów osobowości. Ustąpienie lub osłabienie myślenia o świecie heteroseksualnym w kategoriach my-oni, gniewu, poczucia krzywdy i izolacji. Większe zróżnicowanie osób heteroseksualnych na osoby wspierające i niewspierające.
Stres mniejszościowy
To dodatkowe obciążenie, na które narażone są osoby należące do naznaczonych mniejszościowych grup społecznych, w odniesieniu do osób homoseksualnych i biseksualnych chodzi o mniejszość seksualną. Cechy stresu mniejszościowego, różniące go od innych rodzajów stresorów, to:
- unikatowość (nie jest stresem powszechnym, a dodatkowym obciążeniem doświadczanym przez osoby należące do grupy mniejszościowej),
- chroniczność (przewlekłość – stresor związany ze względnie stałymi strukturami społecznymi i kulturowymi),
- społeczne uwarunkowanie (związany jest raczej z procesami, instytucjami i strukturami społecznymi, istniejącymi poza jednostką, niż z indywidualnymi wydarzeniami i warunkami charakteryzującymi stresory ogólne lub biologicznymi, genetycznymi lub innymi niespołecznymi właściwościami jednostki, bądź grupy).
Stres mniejszościowy i życie w ukryciu wraz z wydarzeniami związanymi z odrzuceniem i dyskryminacją stanowią główne źródło cierpienia psychicznego osób homo- i biseksualnych!
Opracował: dr n. med. Bartosz Grabski
