W tzw. fazie lutealnej, czyli drugiej fazie cyklu miesiączkowego obserwuje się pogorszenie różnych aspektów stanu emocjonalnego, w tym przebiegu, wcześniej zdiagnozowanych zaburzeń psychicznych. Stwierdzić można m.in. zaostrzanie się objawów depresyjnych, natręctw, napadów paniki, zmian nastroju u osób z diagnozą zaburzeń osobowości borderline, głodu substancji u osób uzależnionych, a także eskalację myśli samobójczych. Niezależnie od tego istnieją zaburzenia emocjonalne swoiście związane z fazą lutealną i poza nią niewystępujące. Należą do nich: Przedmiesiączkowe zaburzenia dysforyczne (PMDD – premenstrual disforic disorder) i zespół napięcia przedmiesiączkowego (Premenstrual Syndrom – PMS). Częstość występowania pełnoobjawowego PMDD wynosi 1,8–5,8%, rozpowszechnienie objawów napięcia przedmiesiączkowego, powodujących istotne upośledzenie funkcjonowania lub distress, ale niespełniających kryteriów rozpoznania PMDD może wahać się w granicach 10–21%, natomiast nawet 80% kobiet doświadcza co najmniej łagodnych objawów PMS w ciągu całego życia.
PMDD objawy
Przedmiesiączkowe zaburzenie dysforyczne to zespół ciężkich objawów fizycznych, poznawczych i afektywnych powodujących istotne cierpienie i/lub zakłócenia funkcjonowania, które pojawiają się w ciągu 7 dni przed wystąpieniem miesiączki, po czym – zaraz po wystąpieniu krwawienia – stają się minimalne lub ustępują całkowicie. Kobiety z PMDD cierpią na upośledzenie czynnościowe porównywalne z dużymi zaburzeniami depresyjnymi. Według Amerykańskiej klasyfikacji DSM-5 aby rozpoznać PMDD musi występować ≥ 1 z następujących objawów:
- wyraźna chwiejność emocjonalna (np. wahania nastroju, nagłe uczucie smutku, nagłe napady płaczu, zwiększona wrażliwość na odrzucenie),
- wyraźna drażliwość/złość lub zwiększona konfliktowość w relacjach interpersonalnych,
- wyraźnie przygnębiony nastrój, poczucie beznadziejności lub myśli samodewaluujące,
- wyraźny niepokój, napięcie i/lub uczucie podenerwowania.
Dodatkowo konieczna jest obecność ≥ 1 z poniższych objawów:
- spadek zainteresowania zwykłymi czynnościami,
- subiektywne trudności w koncentracji,
- letarg, męczliwość lub wyraźny brak energii,
- wyraźna zmiana apetytu, przejadanie się lub specyficzne zachcianki na jedzenie,
- nadmierna senność lub bezsenność,
- poczucie przytłoczenia lub braku kontroli,
- objawy fizyczne, takie jak: tkliwość lub obrzęk piersi, ból stawów lub mięśni, uczucie „wzdęcia”, zwiększenie masy ciała,
Do rozpoznania niezbędne jest ponadto stwierdzenie łącznej liczby minimum 5 objawów.
PMS a PMDD
Przedmiesiączkowe zaburzenia dysforyczne (PMDD) różnią się od PMS zdecydowanie większym nasileniem objawów, głębokim upośledzeniem funkcjonowania kobiety (czasem aż do niezdolności do pracy i funkcjonowania w relacjach oraz niemożności wykonywania podstawowych aktywności domowych), zdecydowaną obecnością i dominacją objawów afektywnych. W przeciwieństwie do PMS w PMDD mogą pojawiać się myśli samobójcze, czy głębokie poczucie beznadziejności, a częstym zjawiskiem jest wyraźna anhedonia. Ponadto kobiety z PMDD cierpią z powodu znacznego nasilenia objawów lękowych, gwałtownych i głębokich zmian nastroju, w ramach których pojawiają się wybuchy złości, silna drażliwość, a nawet agresja.
PMDD częściej występuje z innymi zaburzeniami psychicznymi, takimi jak depresja nawracająca, choroba dwubiegunowa (ChAD), zaburzenia lękowe. Znamienną cechą PMDD jest wysokie ryzyko wystąpienia depresji poporodowej.
Na szczególną uwagę zasługuje związek PMDD ze spektrum dwubiegunowym oraz niekorzystny wpływ PMDD na przebieg ChAD. Występowanie PMDD w przebiegu ChAD wiąże się z: większą liczbą epizodów choroby, większym nasileniem objawów ChAD, wcześniejszym wiekiem zachorowania na ChAD oraz zwiększonym ryzykiem przebiegu typu rapid cycling. Kobiety ze współwystępowaniem ChAD i PMDD odznaczają się ponadto gorszą tolerancją doustnych leków antykoncepcyjnych – w tym większym ryzykiem nasilonych zaburzeń nastroju wyindukowanych przez antykoncepcję oraz większym ryzykiem zaburzeń nastroju w przebiegu ciąży i po porodzie.
Leczenie PMDD
W leczeniu PMDD najlepiej udokumentowaną i najskuteczniejszą metodą jest zastosowanie leków przeciwdepresyjnych z grupy selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI) podawanych albo wyłącznie w fazie lutealnej (przez 14 dni przed miesiączką), albo w sposób ciągły. Odnotowywano ponadto dobre efekty zastosowania leków przeciwdepresyjnych z innych grup – głównie wenlafaksyny, duloksetyny czy klomipraminy. Nieliczne dane sugerują możliwą korzyść związaną z zastosowaniem buspironu czy dołączeniem do leków przeciwdepresyjnych kwetiapiny. Roślinną alternatywą dla leków przeciwdepresyjnych wydaje się niepokalanek. Należy jednak podkreślić że jego działanie jest najprawdopodobniej słabsze w porównaniu do antydepresantów. Wbrew obiegowym opiniom mało jest danych przemawiających za korzystnym efektem stosowania antykoncepcji hormonalnej. Najmocniejsze dowody pochodzące z badań z kontrolą placebo przemawiają za stosowaniem kombinacji drospirenonu i etynyloestradiolu. Wśród innych metod leczenia endokrynologicznego PMDD należy wymienić octan leuproleiny – zarezerwowany wyłącznie do przypadków skrajnie ciężkich i opornych na inne metody leczenia, ze względu na znaczne ryzyko działań niepożądanych i powikłań. Obiecującym lekiem w fazie badań jest sepranolon.
W przypadku PMS (zespół napięcia przedmiesiączkowego) liczne badania z kontrolą placebo przemawiają za stosowaniem ( w monoterapii lub kombinacji): magnezu, wapnia, cynku, kwasów tłuszczowych omega-3, niepokalanka, pyłku kwiatowego. Pojedyncze doniesienia sugerują również efektywność szafranu, dziurawca i miłorzębu japońskiego.
Zarówno w PMDD, jak i PMS, w programie terapeutycznym warto ponadto uwzględnić ćwiczenia fizyczne różnego typu (aerobik, wodny aerobik, pilates, joga, stretching, ćwiczenia oporowe), terapię poznawczo–behawioralną oraz zmiany w zakresie diety i stylu życia takie jak: rzucenie palenia i unikanie palenia biernego, redukcję podaży kofeiny i tłuszczów nasyconych, zwiększone spożycie izoflawonoidów sojowych. Badania wskazują ponadto, że w przedmiesiączkowych zaburzeniach emocjonalnych pozytywne efekty przynosi akupunktura.
Opracowano na podstawie: M. Siwek. Dekalog leczenia Depresji – Kompendium. Item Publ. Warszawa, 2024
