Oswoić lęk – zaburzenia lękowe i ich leczenie

Lęk to naturalny stan emocjonalny pojawiający się w życiu codziennym. Jest normalną reakcją na stresujące sytuacje takie jak przemówienie publiczne, ważny egzamin, czy zagrożenie ze strony agresywnego psa. Jednakże u niektórych osób stan niepokoju utrzymuje się dłużej i jest bardziej nasilony, nawet jeśli stresujący moment dawno minął. Przedłużający się niepokój i napięcie mogą stać się poważnym zaburzeniem uniemożliwiającym poradzenie sobie z codziennymi sprawami, a osoba doświadczająca go, nie jest w stanie nad nim zapanować. Lęk staje się zaburzeniem, kiedy zaczyna wywierać paraliżujący wpływ na życie danej osoby – kiedy znacząco obniża jakość życia i ogranicza funkcjonowanie (np. powodując unikanie kontaktów społecznych) i jest źródłem cierpienia psychicznego.

Zaburzenia lękowe (dawniej: nerwice) są jednymi z najczęściej występujących zaburzeń psychicznych. Częściej dotykają kobiet niż mężczyzn, występują zarówno u dorosłych jak i dzieci.

Zaburzenia lękowe – cechy wspólne

Istnieje wiele rodzajów lęku. Każdy z nich przejawia się nieco inaczej, jednakże można wyróżnić kilka powszechnie występujących elementów:

• poczucie zmartwienia i niepokoju przez większość czasu,
• trudność w uspokajaniu się,
• poczucie przytłoczenia lub przerażenie przez nagłe uczucia paniki/niepokoju,
• doświadczanie powracających myśli powodujących lęk,
• doświadczanie nieprzyjemnych stanów (wspomnienia, koszmary) po traumatycznym wydarzeniu,
• mogą pojawić się dolegliwości związane z układem krążenia, oddychaniem, układem pokarmowym – konkretne przykłady objawów somatycznych są podane przy poszczególnych zaburzeniach,
• warto również wiedzieć, że lęk może towarzyszyć niektórym chorobom somatycznym (np. choroba Alzheimera, zaburzenia funkcjonowania tarczycy, choroba Parkinsona, hipoglikemia). Z tego też względu dla rozpoznania zaburzeń lękowych konieczne jest wcześniejsze wykluczenie przyczyn lęku wynikających z chorób somatycznych.

Jakie są przyczyny nadmiernej lękowości?

Nadmierny lęk jest najczęściej kombinacją różnych czynników:

• zaburzenia psychiczne występujące w rodzinie pochodzenia:

  mogą stanowić predyspozycję do wystąpienia u nas zaburzeń lękowych, jednak nie oznacza to, że jeśli ktoś w rodzinie zmagał się z problemami na tle psychologicznym, automatycznie dotkną one także nas,

• stresujące wydarzenia:

  zmiana pracy, mieszkania, ciąża i narodziny dziecka, doświadczenie traumatycznego wydarzenia, śmierć bliskiej osoby, doświadczanie przemocy słownej, seksualnej, fizycznej czy emocjonalnej,

• problemy ze zdrowiem fizycznym:

  najczęstszymi chorobami somatycznymi wyzwalającymi lęk są problemy hormonalne, cukrzyca, astma, choroby serca,

• substancje psychoaktywne:

  substancje takie jak alkohol, marihuana, amfetamina, środki uspokajające, mogą wyzwalać lęk, szczególnie kiedy efekty przyjęcia danej substancji ustępują. Również ludzie z już występującym lękiem, dążąc do jego zredukowania niekiedy  przyjmują coraz więcej tych substancji, co krótkoterminowo może być skuteczne, jednak w dalszej perspektywie wzmaga i utrwala uczucie lęku w mechanizmie błędnego koła,

• czynniki osobowościowe:

  badacze sądzą, że pewne cechy osobowościowe jak np. perfekcjonizm, nasilona potrzeba kontroli czy niska samoocena mogą predysponować do lękowości.

Rodzaje zaburzeń lękowych (nerwic)

Poniżej krótko przedstawiamy  główne rodzaje zaburzeń lękowych (nerwic). Warto zaznaczyć, że często ludzie doświadczają więcej niż jednego typu tych zaburzeń.

1)      Fobia społeczna

Osoby z fobią społeczną odczuwają silną obawę w obliczu narażenia na tzw. sytuacje społeczne w których pojawia się ewentualność bycia ocenionym przez innych. Osoby takie obawiają się potencjalnej krytyki, zawstydzenia czy upokorzenia, nawet w przypadku zwyczajnych sytuacji jak przemawianie, jedzenie w miejscu publicznym, inicjowanie rozmowy. Obawom tym zwykle towarzyszy nasilona reakcja wegetatywna: pocenie się, uczucie czerwienienia się, kołatania serca, napięcia, przyśpieszony oddech. Osoba z fobią społeczną jest zwykle przekonana, że objawy te są rażąco widoczne dla otoczenia i dodatkowo przyczyniają się do „społecznej kompromitacji”. Obawa przed wystąpieniem wspomnianych objawów wegetatywnych, powoduje ich nasilanie w sytuacjach społecznych (w mechanizmie błędnego koła). Silny dyskomfort związany z przebywaniem w sytuacjach społecznych często skutkuje ich unikaniem.

Fobia społeczna odróżnia się od nieśmiałości przede wszystkim występowaniem paraliżującego lęku, który uniemożliwia bądź poważnie utrudnia udział we wszelkich sytuacjach społecznych. Uczucie lęku i objawy somatyczne mogą nasilać się nawet na samą myśl o perspektywie narażenia na ekspozycję publiczną. Zwykle prowadzi to do unikania takich sytuacji i różnie zaawansowanej izolacji społecznej. Więcej – w artykule Fobia społeczna.

2)      Fobie specyficzne

Fobie specyficzne to zaburzenie objawiające się silnym i niewytłumaczalnym lękiem przed konkretnymi obiektami bądź sytuacjami. Osoby doświadczające ich zwykle zdają sobie sprawę z irracjonalności swoich lęków i wyolbrzymionego odczucia strachu, mimo to unikają wszelkiego kontaktu z bodźcami wywołującymi fobię. Fobii towarzyszą różne objawy fizjologiczne m.in. kołatanie serca, przyspieszony oddech, pocenie, obawa przed omdleniem. Według kryteriów diagnostycznych, fobie proste można podzielić na:

• fobie zwierzęce – np. lęk przed wężami, pająkami, szczurami,
• fobie związane ze środowiskiem naturalnym – np. lęk przed burzą, kwiatami, wodą, śniegiem,
• fobie typu krew/zastrzyki/zranienie – np. lęk przed bólem, brudem, zarazkami,
• fobie sytuacyjne – np. lęk wysokości, klaustrofobia, lęk przed kradzieżą, lęk przed stomatologiem,
• inne fobie – np.  lęk przed Bogiem, tłokiem, zapachami, liczbą 13, ostrymi przedmiotami.

Wielu ludzi odczuwa lęk w konfrontacji z niektórymi bodźcami, jednak w rzeczywistości fobie dotykają nie więcej niż 10% populacji.

Więcej: w artykule Fobia specyficzna.

3)      Zespół lęku uogólnionego (GAD)

Zespół ten charakteryzuje się nierealistycznym i przesadnym lękiem przed potencjalnym nieszczęściem bądź katastrofą, któremu towarzyszy niemal ciągłe zamartwianie się. Charakteryzuje się obecnością specyficznych objawów jak: napięcie mięśniowe, drażliwość, zaburzenia snu. GAD jest chronicznym i znacznie utrudniającym codzienne funkcjonowanie zaburzeniem. Dla jego zdiagnozowania objawy muszą występować przez większość czasu przez co najmniej pół roku. Przedmiotem zamartwiania się są często sprawy finansowe, stan zdrowia członków rodziny, a wykluczenie jednego powodu do niepokoju, powoduje pojawienie się kolejnego. Więcej: w artykule Zespół lęku uogólnionego.

4)      Lęk paniczny z agorafobią lub bez agorafobii

Osoba z tym zaburzeniem doświadcza nagłych ataków paniki (ok. 5-20 minutowych), intensywnych i przytłaczających epizodów silnego lęku, które przeżywa jako „nie do opanowania”. Zwykle towarzyszy im szereg objawów fizjologicznych (duszność, pocenie, drżenie ciała, płytki oddech, zawroty głowy, odrętwienie, mdłości, ból brzucha, lęk przed śmiercią, parestezje). Napady paniki są nagłe, nie związane z żadnym czynnikiem sytuacyjnym. Osoba doświadczająca lęku panicznego często boi się wystąpienia kolejnych ataków, dlatego unika miejsc, z których ucieczka mogłaby być utrudniona (często kino, supermarket, komunikacja miejska) – w takich przypadkach diagnozuje się lęk paniczny z agorafobią. Agorafobia może też występować bez napadów paniki. W takim przypadku osoba unika przebywania w miejscach publicznych w obawie przed wystąpieniem dolegliwości somatycznych – zawału serca, omdlenia. Więcej: w artykule Zespół lęku napadowego.

5)      Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (OCD)

Podstawową cechą OCD jest  powtarzające się występowanie obsesji i kompulsji, które są dotkliwe i czasochłonne (>1 h dziennie). Obsesje są niechcianymi, intruzywnymi, nieakceptowanymi i powtarzającymi się myślami, obrazami i impulsami, które są trudne do skontrolowania i powodują duży stres, nawet jeśli osoba doświadczająca tych myśli zdaje sobie sprawę z ich irracjonalności. Ich zawartość skupia się na martwiących, wzbudzających wstręt, pozbawionych sensu treściach jak brud, zanieczyszczenia, zarazki, nieakceptowane zachowania seksualne, obawa przed zrobieniem komuś krzywdy, potrzeba porządku i symetrii.

Kompulsje pojawiają się zwykle w odpowiedzi na obsesje. Są to sztywne, powtarzające się rytuały, które człowiek czuje się zmuszony wykonywać. Mają służyć redukcji napięcia wywołanego natrętnymi myślami, ochraniać przed lękiem.  Do najczęściej występujących kompulsji należą: mycie rąk, sprawdzanie, układanie oraz czynności umysłowe – powtarzania pewnych fraz, liczenie, modlitwa.

Natrętne myśli są bardzo kłopotliwe dla pacjenta. Dotyczą one spraw, których się boi, a czynności kompulsyjne mają zapobiec ich urealnieniu. Osoba taka stara się wykonywać czynności perfekcyjnie, ale prawie nigdy nie jest do końca zadowolona z ich wykonania, dlatego czuje przymus powtarzania ich co powoduje, że czynności te pochłaniają bardzo dużo czasu, zwłaszcza w nasilonej postaci zaburzenia. Więcej: w artkule Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne.

6)      Zespół ostrego stresu (ASD) i zespół stresu pourazowego (PTSD)

Zespół ostrego stresu (ASD) może wystąpić po przeżyciu traumatycznej sytuacji. Głównym kryterium różnicujących te dwa zaburzenia jest występowanie w przypadku ASD grupy objawów dysocjacyjnych. Do grupy tej należą: uczucie odrętwienia, depersonalizacja, derealizacja, poczucie oszołomienia, izolacja od ludzi, dziwne zachowania, problemy z pamięcią. Objawy te następują po szokującym wydarzeniu i trwają od kilku dni do miesiąca.  W sytuacji utrzymywania się objawów dłużej niż miesiąc właściwą diagnozą będzie PTSD.

Zespół stresu pourazowego (PTSD) może wystąpić na skutek doświadczenia traumatycznego wydarzenia (wojna, napaść, wypadek komunikacyjny, katastrofa ekologiczna, znęcanie fizyczne lub psychiczne). Symptomy mogą obejmować ciągłe napięcie i trudności w odprężeniu się, koszmarne sny, powracające wspomnienia traumatycznego wydarzenia i usilne próby uniknięcia wszystkiego co jest z nim powiązane/kojarzone. Osoba dotknięta tym zaburzeniem ma problem z przypomnieniem sobie przebiegu traumatycznych zdarzeń, kłopoty z bezsennością, koncentracją, odczuwaniem pozytywnych emocji, szybko się denerwuje i irytuje, łatwo ją przestraszyć. Więcej: w artykule Zespół stresu pourazowego.

Leczenie zaburzeń lękowych

Sposób leczenia zaburzeń lękowych zależy między innymi od tego jak lęk jest przez pacjenta przeżywany i jakie dana osoba ma oczekiwania. Łagodne symptomy mogą być  wyciszone na przykład przez zmianę trybu życia (regularne ćwiczenia fizyczne, relaksacja, medytacja). Jeżeli objawy są poważniejsze i trwają stosunkowo długo, wpływając niekorzystnie na jakość życia człowieka – wskazane jest sięgnięcie po profesjonalną pomoc psychologiczną i/lub psychiatryczną.

Metody psychologiczne

Terapie psychologiczne mogą nie tylko pomóc w powrocie do równowagi, ale też zapobiegają nawrotom lęku. Stanowią najefektywniejszą strategię leczenia zaburzeń lękowych.

Jedną z najskuteczniejszych form terapii psychologicznej w zaburzeniach lękowych jest psychoterapia poznawczo-behawioralna (CBT). Podczas takiej terapii pacjent uczy się dostrzegać wzorce swojego myślenia i zachowania, które predysponują go do odczuwania lęku. Jeżeli wzorce te zostaną rozpoznane, pacjent może świadomie i celowo dokonać ich zmiany na takie, które redukują lęk, i wzmacniają umiejętności radzenia sobie z nim. Podczas terapii CBT pacjent pracuje nad zmianą sposobu myślenia na bardziej realistyczny i skupiony na rozwiązaniu problemu. Często bardzo pomocne jest stopniowe stawanie twarzą w twarz z sytuacją wywołującą lęk. Więcej: w artykule Psychoterapia poznawczo-behawioralna.

Farmakoterapia

Badania wskazują, że najlepiej w radzeniu sobie z lękiem sprawdzają się terapie psychologiczne, jednak w przypadku poważnego nasilenia objawów, bardzo pomocna może okazać się  farmakoterapia. Dotyczy to osób, u których lękowość jest bardzo nasilona i utrudnia funkcjonowanie oraz tych, które z różnych powodów nie mogą podjąć psychoterapii.

• Leki przeciwdepresyjne o działaniu przeciwlękowym:

  wiele typów leków przeciwdepresyjnych może pomóc w poradzeniu sobie z lękiem. Dzieje się tak dlatego, że lęk i depresja często występują razem, i mają bardzo zbliżone szlaki neuroreceptorowe. Naukowcy wskazują, że u ludzi cierpiących z powodu zaburzeń lękowych następują specyficzne zmiany neurochemiczne związane z przekaźnictwem serotoniny, noradrenaliny i dopaminy. Leki przeciwdepresyjne zostały zaprojektowane w celu wyrównania tego przekaźnictwa między komórkami w mózgu. Decyzja rozpoczęcia leczenia za pomocą leków przeciwdepresyjnych powinna być podjęta wspólnie z lekarzem psychiatrą, po uważnej ocenie i namyśle. Leki te nie uzależniają i jeśli są prawidłowo dobrane – ułatwiają i poprawiają funkcjonowanie pacjenta. Często też są dobrze tolerowane. Mogą być stosowane długoterminowo. Zaprzestanie leczenia powinno być stopniowe, po zaleceniu lekarza.

• Leki z grupy benzodiazepin:

  w przeciwieństwie do leków przeciwdepresyjnych, benzodiazepiny są przeznaczone wyłącznie do krótkotrwałego stosowania (2-4 tygodnie) jako część szerszego planu leczenia, a nie jako pierwszy lub jedyny sposób terapii. Mogą pomóc w redukcji napięcia bez powodowania senności. Ze względu na potencjał uzależniający, benzodiazepiny nadają się jedynie do krótkotrwałego, pomocniczego leczenia.

Więcej: w artykule Lęk napadowy, lęk uogólniony, fobia społeczna i nerwica natręctw – co pacjent powinien wiedzieć o farmakoterapii?

Jak radzić sobie z lękiem?

Poniższe rady nie zastąpią fachowej pomocy, mogą jednak okazać się użyteczne. Gdy doświadczasz lęku:

• odłóż na później poważne zmiany w życiu: mierzenie się z nimi jest trudne także bez nasilonego lęku, więc jeśli to możliwe, poważne decyzje jak przeprowadzka czy zmiana pracy odłóż na czas, kiedy poczujesz się lepiej,
• rozwiązuj konflikty w relacjach: kłopoty w związkach mogą przyczyniać się do lęku, dlatego rozwijaj umiejętność otwartej komunikacji i rozwiązuj problemy w momencie gdy zaczynają narastać,
• utrzymuj zdrowy styl życia: zdrowe odżywianie, regularne ćwiczenia fizyczne  i wysypianie się może pomóc w radzeniu sobie z lękiem,
• zrelaksuj się: znajdź czas na aktywności sprawiające Ci przyjemność jak czytanie, bieganie, medytacja, słuchanie muzyki. Istnieje też wiele technik relaksacyjnych których można się nauczyć, w tym celu kup poradnik lub zapisz się na odpowiedni kurs,
• ogranicz spożycie alkoholu i używek: mogą one powodować długoterminowe problemy i utrudniać powrót do zdrowia. Dobrym pomysłem jest też unikanie substancji stymulujących, w szczególności nadmiaru kofeiny i podobnych jej substancji zawartych np. w napojach energetycznych.

Gdy bliska osoba doświadcza lęku:

Rodzina i przyjaciele mogą odegrać ważną rolę w radzeniu sobie z lękiem doświadczanym przez ich bliskich. Jeżeli zauważysz u bliskiej osoby objawy zaburzeń lękowych – daj jej o tym znać, zapewnij o swoich chęciach do pomocy, o gotowości do uważnego wysłuchania bez oceniania. Spróbuj zachęcić ją do poszukania fachowego wsparcia, zaoferuj pomoc w znalezieniu odpowiedniego specjalisty. Zachęć do wprowadzenia zdrowych nawyków (dostateczna ilość snu, regularne spożywanie posiłków, ćwiczenia), rozrywki, relaksujących zajęć. Pozostań z tą osobą w kontakcie, zaproponuj to samo pozostałym członkom rodziny/przyjaciołom, jednak nie naciskaj na kontakt nadmiernie.

Opracowali: dr n. med. Grzegorz Mączka, Karolina Ciesielka, lek. med. Paweł Brudkiewicz