Ortoreksja psychiczna (orthorexia nervosa) jest terminem zaproponowanym przez Stevena Bratmana w 1997 roku, na określenie przypadków patologicznej fiksacji na konsumpcji, przygotowywaniu, wyszukiwaniu i kupowaniu zdrowej żywności. W chwili obecnej status tego zjawiska jako izolowanego, samodzielnego zaburzenia psychicznego jest przedmiotem kontrowersji i dyskusji ekspertów. Zachowania składające się na proponowany obraz ortoreksji są przedmiotem zainteresowania i obserwacji klinicystów dopiero od niedawna, zatem ortoreksja psychiczna nie figuruje w obecnych, obowiązujących systemach klasyfikacyjnych takich jak ICD-10, czy DSM-IV TR.
Czym jest ortoreksja?
Ortoreksja jest zjawiskiem ze spektrum zaburzeń odżywiania. Osoby dotknięte ortoreksją nie koncentrują się jednak na ilości jedzenia, które spożywają, ani na swojej wadze, ale na jakości spożywanego pokarmu. Ortoreksja manifestuje się obsesyjnym dążeniem do jedzenia tylko „zdrowych”, „naturalnych” lub „czystych” pokarmów, co często prowadzi do skrajnego ograniczania diety.
Osoba dotknięta ortoreksją może spędzać dużo czasu na planowaniu swoich posiłków, badaniu składu żywności, kupowaniu specjalnych produktów i przygotowywaniu jedzenia w specyficzny sposób. Często unika pokarmów, które uważa za niezdrowe, a to obejmuje wiele różnych kategorii — od żywności przetworzonej i fast foodów do produktów zawierających tłuszcze, cukier, sól, składniki GMO i wiele innych.
Konsekwencją ortoreksji jest niewłaściwe i niewystarczające zaspokojenie potrzeb organizmu pod względem składników odżywczych. W rezultacie organizm może doświadczać niedoborów witamin, minerałów, białka, tłuszczów czy węglowodanów, co prowadzi do zaburzeń metabolicznych i różnorodnych chorób. Mogą one obejmować problemy z układem kostnym, niski poziom energii, problemy z sercem i układem krążenia oraz problemy z funkcjonowaniem układu odpornościowego.
Ortoreksję po raz pierwszy zdefiniował dr Steven Bratman w 1997 roku, w artykule opublikowanym w Yoga Journal. Jako dziecko cierpiało na alergię, co zmusiło rodzinę do wyeliminowania z diety produktów, które mogły pogorszyć jego stan zdrowia. Takie postępowanie wywołało u Bratmana lęk przed potencjalnie szkodliwymi produktami, co ewoluowało do obsesji, a jedynym dopuszczalnym pokarmem stała się żywność ekologiczna, przygotowywana według określonych wzorców.
Podczas swojej praktyki lekarskiej dr Bratman spotykał pacjentów, którzy przestrzegali restrykcyjnej diety podobnej do jego. Utwierdziło go to w przekonaniu, że jego obsesja na punkcie zdrowego jedzenia przybrała zaburzony charakter. Na podstawie własnych doświadczeń i obserwacji swoich pacjentów zidentyfikował i nazwał nowe zaburzenie jako ortorexia nervosa.
Ortoreksja nie jest formalnie uznana jako samodzielne zaburzenie w aktualnie stosowanych klasyfikacjach chorób i zaburzeń psychicznych. Jednak często wymienia się ją wśród innych zaburzeń odżywiania. Informacje na temat ortoreksji opublikowała w 2003 roku na swojej stronie NEDA (National Eating Disorders Association), międzynarodowa organizacja zajmująca się problematyką zaburzeń odżywiania.
Mimo to niektórzy badacze twierdzą, że typowe dla ortoreksji zachowania mogą być zaliczane do już istniejących kategorii zaburzeń odżywiania, dlatego nie powinny być traktowane jako oddzielna jednostka klasyfikacyjna. Ortoreksja może prowadzić do istotnej utraty masy ciała i wynikającego z niej niedożywienia — choć w przeciwieństwie do anoreksji, pacjenci nie koncentrują się na ilości spożywanych posiłków, lecz na ich jakości.
Niezdrowe, obsesyjne skupienie się na zdrowym odżywianiu może prowadzić do niedoborów niezbędnych składników odżywczych oraz występowania różnorodnych chorób. Ortoreksji towarzyszy również obniżenie nastroju, izolacja społeczna oraz problemy w codziennym funkcjonowaniu. Komplikacje wynikające z ortoreksji mogą stanowić bezpośrednie zagrożenie dla życia.
Ortoreksja a inne zaburzenia odżywiania
Ortoreksja psychiczna wykazuje pewne cechy wspólne z innymi zaburzeniami jedzenia (odżywiania się) – przykładowo – podobnie do anoreksji psychicznej – może ona prowadzić do niedożywienia, niewłaściwego odżywienia lub znaczącej utraty wagi ciała. W przeciwieństwie do anoreksji czy bulimii przedmiotem troski osób cierpiących na ortoreksję nie jest ilość spożywanych produktów (lub kalorii) czy też ryzyko przybrania na wadze, ale usilna, obsesyjna potrzeba wybierania i spożywania wyłącznie produktów „zdrowych”, „czystych”, „organicznych”, „najlepszej jakości”. Niekiedy osoby takie spędzają długie godziny na studiowaniu, dostosowywaniu i podporządkowywaniu się do surowych reguł żywieniowych. W przeciwieństwie do fizjologicznego i zalecanego przez lekarzy zainteresowania zdrowym żywieniem i trybem życia, nadmiarowe i obsesyjne zachowania związane z ortoreksją prowadzą do poważnych konsekwencji zdrowotnych, cierpienia psychicznego i zaburzenia funkcjonowania pacjenta. Jak do tej pory nie opracowano powszechnie obowiązujących kryteriów rozpoznawania ani definicji ortoreksji. Z tego powodu trudno jest oszacować jej rozpowszechnienie. Dotychczasowe nieliczne badania wskazują że około 25% populacji wykazuje „nadmierne”, zainteresowanie zdrowym żywieniem, natomiast problem ortoreksji może dotyczyć kilku procent.
Ze względu na to, że nie ma obecnie wśród ekspertów powszechnej zgody co do istnienia ortoreksji psychicznej jako odrębnej jednostki chorobowej, a zjawisko to od niedawna jest przedmiotem badań, to nie istnieją również ustalone standardy postępowania.
Należy pamiętać, że objawy ortoreksji mogą być niekiedy częścią obrazu innych zaburzeń psychicznych – np. anoreksji, bulimii, zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych, hipochondrycznych, psychotycznych i innych.
Opracował dr hab. n. med. Marcin Siwek
