Utrata pracy jest momentem, który może nieść ze sobą spory potencjał emocjonalny i wpłynąć wyraźnie zarówno na bieżące, jak i długoterminowe funkcjonowanie człowieka. Podobnie jak z większością trudnych sytuacji, reakcja na nią zależy od wielu czynników związanych zarówno z wewnętrznymi uwarunkowaniami (np. pewność siebie, system wartości), jak i bardziej obiektywną, zewnętrzną sytuacją, jaka ma miejsce w danej chwili (np. rynek pracy, sytuacja gospodarcza). W wielu przypadkach naturalnym mechanizmem u osób tracących pracę będzie wejście w proces żałoby, gdzie każdy etap może mieć swoje odzwierciedlenie w działaniach psychologicznych.
Obszary działania psychologii w sytuacji utraty pracy
Zgodnie z powyższym, forma pomocy psychologicznej będzie zależeć w pierwszej kolejności od indywidualnych potrzeb danej osoby i sytuacji, w jakiej się znajduje. Psychologowie funkcjonują obecnie zarówno w obszarach historycznie związanych z działaniami okołozdrowotnymi (psychoterapia, poradnictwo), jak i w obszarach biznesowych, gdzie wiedza o funkcjonowaniu człowieka, jego motywacji, czy tzw. kompetencjach miękkich, wykorzystywana jest do określania potencjału zawodowego i optymalnej ścieżki rozwoju. Doświadczenia i wiedza psychologiczna w kontekście tych obszarów daje psychologom możliwość spojrzenia na funkcjonowanie człowieka (potencjalnego pracownika) wieloaspektowo, a co za tym – można wdrażać różne metody, które w danej chwili mogą okazać się najskuteczniejsze dla danej jednostki. Utrata pracy jest sytuacją trudną, z którą większość radzi sobie bez długotrwałej potrzeby monitorowania. Jednak, jako silny stresor może stanowić czynnik spustowy dla dwojakich procesów. Z jednej strony psychologowie mogą spotkać się u osób z reakcjami w postaci zaburzeń, stanów depresyjnych, nawrotów chorób, a z drugiej poczuciem potrzeby długotrwałej zmiany w obszarze swojego funkcjonowania (prywatnego lub zawodowego).
Diagnoza sytuacji i wsparcie kryzysowe
Spotkanie jest pierwszym elementem wsparcia – życzliwe przyjęcie, wysłuchanie, czy danie przestrzeni na ekspresję emocji – to daje możliwość zbudowania relacji ważnej dla dalszych działań. Kontakt ten jest momentem określającym, w jakim kierunku powinno pójść dalsze działanie, aby optymalnie wesprzeć pacjenta/klienta w bieżącej sytuacji. Pomoc psychologiczna w sytuacji utraty pracy dotyczy dwóch głównych aspektów. Po pierwsze wsparcia emocjonalnego związanego z przeżywaniem zmian w obrazie siebie i otaczającego środowiska. Po drugie z ponownym osadzeniem osoby w środowisku zawodowym z wykorzystaniem wiedzy psychologicznej na temat predyspozycji oraz motywacji ludzi. Wsparcie kryzysowe (interwencja kryzysowa) jest działaniem krótkoterminowym. Jego celem jest zadbanie o aktualne potrzeby zgłaszającej się osoby, pomoc w zrozumieniu i akceptacji emocji oraz, jeśli to możliwe i konieczne, określenie najbliższych działań. W kontekście procesu radzenia sobie ze stratą klient/pacjent znajduje się często na etapie szoku i zaprzeczania. Wielość emocji pojawiających się w takiej sytuacji – strach o przyszłość, złość, czy rozpacz – znajduje w interwencji przestrzeń na ich ekspresję. Przyzwolenie na nie, akceptacja przez psychologa oraz określenie ich w szerszym kontekście jest ważnym elementem porządkowania i normalizacji stanu, w którym dana osoba aktualnie się znajduje. Po zneutralizowaniu ewentualnych stanów ostrych, wsparcie kryzysowe poprzez poszukiwanie wewnętrznych zasobów osoby i przekazywanie pozytywnych wzmocnień stopniowo naprowadza na drogę rutynowych działań i stabilności.
Psychoterapia
Abstrahując od sytuacji, gdzie stres prowadzi do stanów ostrych, czy myśli samobójczych (wtedy konieczne mogą być działania wychodzące poza obszar psychologii), najbardziej typowymi objawami pojawiającymi się w przypadku utraty pracy będą: spadek poczucia własnej wartości, obniżony nastrój, czy poczucie winy wobec bliskich. W wielu przypadkach terapia będzie wsparciem w przejściu przez okres żałoby związanej z utratą, a jej czas trwania będzie stosunkowo krótki. Niemniej jednak utrata pracy może być wyzwalaczem trudnych przeżyć, które wymagają dłuższej pracy. Szczególnym przypadkiem będzie sytuacja osób, dla których praca stanowi centralną wartość, wokół której budowany jest cały system osobistego funkcjonowania, a pełniona rola (stanowisko) jest istotnym punktem własnej tożsamości. Utrata pracy może mocno zachwiać stabilnością struktury osobowości i prowadzić do dalszych kryzysów. Ich zażegnanie wymaga głębszych działań terapeutycznych i rekombinacji systemu wartości. Warto podkreślić, że zakres działań terapeutycznych może dotyczyć szerokiego spektrum następstw związanych z utratą pracy i źródeł zarobkowania.
Coaching
Kryzys jakim niewątpliwie jest utrata pracy, ma również walor rozwojowy i bywa punktem wyjścia do spojrzenia na swoje funkcjonowanie z szerszej perspektywy. O ile proces radzenia sobie z utratą przebiega w naturalny sposób, osoby mogą podejmować działania, które niosą ze sobą chęć pracy nad własnym komfortem funkcjonowania. Jest to kolejna domena, w której psychologowie mogą wykorzystać własną wiedzę i doświadczenie wpierając inne osoby. W procesie coachingu, który ma miejsce po utracie (nie tylko pracy) szczególnie ważne jest monitorowanie, czy klient nie jest zbyt skoncentrowany na przeszłości. Taka sytuacja jest wskazaniem do działań terapeutycznych. Odnosząc się do etapów żałoby – możliwe jest, że klient znajduje się w fazie gniewu lub negocjacji, co warto mieć na uwadze – szczególnie etap gniewu, jako charakteryzujący się impulsywnością, może mniej sprzyjać efektywności procesu. Proces coachingu jest oparty na wydobywaniu z klienta naturalnych zasobów i siły do podejmowania zmian i wyzwań rozwojowych. W kontekście pracy będzie to rozwój związany z kompetencjami takimi jak: asertywność, organizacja pracy, czy całe spektrum kompetencji liderskich/menedżerskich. Coaching jest też szansą na znalezienie równowagi pomiędzy życiem zawodowym, a prywatnym lub ustrukturyzowaniem planów w tym zakresie.
Zarządzanie karierą
Obszar ten od kilkunastu lat mocno rozwija się na rodzimym rynku i stanowi coraz częściej domenę psychologów. Całość zagadnienia składa się z wielu usług, które mogą pomóc w efektywnym wejściu lub powrocie na rynek zawodowy. Koncentrując się jedynie na aspekcie utraty pracy, kluczowym działaniem jest doradztwo zawodowe. Oferuje ono zestaw wskazówek koncentrujących się na konkretnych elementach począwszy od przygotowywania CV, a skończywszy na istotnych aspektach rozmowy kwalifikacyjnej. Ten element wsparcia może być istotny na etapie gniewu – pozwala ustrukturyzować impulsywne działania o niskiej skuteczności lub wręcz długoterminowo nieefektywne (np. niekontrolowane rozsyłanie CV, czy zbytnia emocjonalność podczas rozmów itp.) i oswoić z nową sytuacją. Bardziej zaawansowane metody bazujące na diagnozie kompetencji miękkich (Development Center) i profilu osobowości są od wielu lat obszarem działań psychologów biznesu i mogą ukierunkować w stronę bardziej satysfakcjonujących jednostkę wyzwań zawodowych, zgodnych z możliwościami, preferencjami i motywacją. Istotnym elementem jest informacja zwrotna na temat potencjału i luk kompetencyjnych, wraz z jasnymi wskazówkami na temat sposobów ich rozwoju.
Podsumowanie
Psychologia od wielu lat obejmuje całe spektrum działań zapewniających w obszarze zawodowym zarówno pracę nad komfortem psychicznym, jak i rozwojem. Odpowiednie dopasowanie działań i uważność w badaniu potrzeb innych osób, jest zdecydowaną siłą psychologów w całym spektrum sytuacji związanych z funkcjonowaniem człowieka. W świecie, gdzie nasze potrzeby nieustannie konfrontowane są ze środowiskiem zawodowym i wymogami społecznymi, poznanie własnych emocji, ich uporządkowanie, urealnienie własnego obrazu siebie oraz własnych potrzeb, jest kluczowym wyzwaniem osób szukających komfortu w rzeczywistości zawodowej i osobistej.
