Większość z nas intuicyjnie rozumie czym jest poczucie własnej wartości. Używamy zamiennych określeń, takich jak na przykład: wiara w siebie, samoocena, opinia o sobie, postrzeganie samego siebie, samoakceptacja, wizerunek własnej osoby. Wszyscy znamy ludzi, którzy mają wysoką samoocenę i takich, którzy mają ją niską. Jak ich odróżniamy? Jest kilka podstawowych czynników, dzięki którym można rozpoznać, jak dana osoba postrzega samą siebie. Przede wszystkim są to jej wypowiedzi na własny temat. Równie ważne jest to, jak traktuje siebie w relacjach – czy jest otwarta i śmiała, czy oczekuje szacunku, czy pozwala innym siebie krzywdzić; ale także w pracy, w szkole – czy podejmuje wyzwania adekwatne do jej możliwości oraz czy potrafi rozpoznać swoje talenty.
Osoby z niskim poczuciem własnej wartości mają z reguły szereg negatywnych przekonań na własny temat. Przekonania te mogą się ograniczać do jednego obszaru (np. atrakcyjności społecznej) lub obejmować więcej dziedzin: pracę, inteligencję, efektywność w spełnianiu ról społecznych itp. Często dzieje się tak, że im bardziej negatywny obraz siebie ma dana osoba, tym więcej obszarów on obejmuje.
Jak powstaje niskie poczucie własnej wartości?
Z perspektywy poznawczo-behawioralnej niska samoocena jest efektem negatywnych doświadczeń dotyczących własnej osoby. Im wcześniej doświadczenia te miały miejsce (np. w dzieciństwie) tym samoocena będzie bardziej długotrwała i prawdopodobnie niższa. Dzieje się tak dlatego, że nasze przekonania na własny temat wpływają zasadniczo na nasze wybory życiowe i sposób w jaki działamy (oraz czy w ogóle działamy), a to przekłada się na kolejne doświadczenia, nasze postrzeganie ich – cykl takich wydarzeń życiowych może układać się w tak zwane błędne koło. Możliwa jest także sytuacja, w której dana osoba miała przez większość swojego życia dobre mniemanie o sobie, jednak pewne ważne wydarzenia (jak niepowodzenia w pracy, w relacji) zachwiały jej dobrym wizerunkiem siebie. Najczęściej możliwość zmiany tego stanu jest zależna od czasu trwania i siły istniejących negatywnych przekonań o sobie: im są one silniejsze i dłużej nam towarzyszą, tym więcej czasu będzie potrzebne na odbudowanie swojego wizerunku, a czasem zbudowanie od podstaw pozytywnej samooceny.
W terapii poznawczo-behawioralnej opieramy się na założeniu, że nasze myśli, emocje i zachowanie wypływają z pewnych zasad, które z kolei tworzymy w oparciu o przekonania kluczowe. Te ostatnie są stwierdzeniami o charakterze absolutnym (np. „jestem wartościowy”, „jestem słaby”, „jestem osobą, której nie da się pokochać”), które można rozumieć jako konkluzje, do jakich doszliśmy w toku naszych doświadczeń. Są zatem wyuczone. To oznacza, że bez względu na to, jak nieprzydatne i przestarzałe mogą być, są zrozumiałe, ponieważ kiedyś miały sens z uwagi na to, co się z nami działo. Różne doświadczenia, zwłaszcza te z dzieciństwa i okresu dorastania, mogą mieć wpływ na to, jak postrzegamy samych siebie.
Negatywne doświadczenia, które najczęściej przyczyniają się do powstania niskiej samooceny
1) Systematyczne karanie, krytykowanie, zaniedbywanie i/lub znęcanie się
Jeśli dzieci są źle traktowane: karane za niewielkie nawet przewinienia, z trudną do przewidzenia dla nich częstotliwością i surowością kar, zaniedbywane fizycznie i psychicznie (brak uwagi, rozmowy, okazywania uczuć i czułości, ciągłe porównywanie na korzyść innych itp.) lub jeśli są ofiarami przemocy, mają tendencję do obwiniania siebie o taki stan rzeczy. Po prostu stwierdzają, że są złe lub że nie są wystarczająco dobre, aby rodzice poświęcali im uwagę. Prawdopodobnie wynika to z ogromnej potrzeby bezpieczeństwa i opieki ze strony dorosłych, potrzeby poczucia, że można się na kimś oprzeć i komuś zaufać. Jeśli zatem coś złego mi się dzieje, to nie dlatego, że mam złych opiekunów, a dlatego, że na to zasłużyłem. Takie przekonanie u dziecka jest o tyle dla niego przydatne (w danym okresie), że nie pozbawia go podstawowego poczucia bezpieczeństwa, jakie mogą zapewnić tylko dorośli.
2) Niepowodzenia w spełnianiu standardów rodziców
Aby rozwinęła się negatywna opinia na swój temat nie jest konieczne zaistnienie w świecie dziecka przemocy domowej, jaką znamy ze wstrząsających reportaży telewizyjnych. Ślad pozostawia także sytuacja, w której rodzice skupiają się tylko na błędach, popełnianych przez dzieci, na ich słabościach i traktują każde osiągnięcie dziecka jako niewystarczająco dobre lub (co jeszcze mniej oczywiste) obdarzają je uwagą i uczuciem tylko wtedy, kiedy uda im się coś osiągnąć.
3) Niepowodzenia w spełnianiu standardów grup rówieśniczych
W okresie dojrzewania, kiedy tworzy się poczucie siebie jako odrębnej społecznie osoby i poczucie tożsamości płciowej, pojawia się silna presja dostosowania się do otoczenia, spełniania pewnych standardów w grupie rówieśników. Dostrzeżenie, że jest się innym lub, co gorsza – odrzucenie, wyśmiewanie, znęcanie się ze strony kolegów, bywa bardzo trudnym przeżyciem, odbijającym się w znaczny sposób na samoocenie.
4) Szczególne narażenie na stres i cierpienie psychiczne innych ludzi
Nawet w kochających rodzinach, gdzie rodzice doceniają swoje dzieci, sytuacja rodzinna może ulec zmianie, w taki sposób, że niekorzystnie wpłynie na sytuację materialną lub stan psychiczny rodziców. Mogą oni wtedy być zestresowani czy nieszczęśliwi, a przez to bardziej drażliwi i niechętni do poświęcania czasu dzieciom. To z kolei odbija się negatywnie na obrazie własnej osoby, które kształtuje się u dziecka.
5) Brak dobrych doświadczeń
Nietrudno zrozumieć wyżej opisane sytuacje jako potencjalne źródło negatywnych przekonań na własny temat. Zdarza się jednak i tak, że nasza niska samoocena jest dla nas zagadką, gdyż nie przypominamy sobie żadnych bardzo negatywnych wydarzeń z dzieciństwa czy wieku dorastania. Możliwe, że problemem nie była obecność traumatycznych doświadczeń, ale raczej brak obecności lub niewystarczająca ilość doświadczeń pozytywnych, takich jak ciepło, miłość, pochwała, zainteresowanie. Istnieją rodziny, w których nie ma zwyczaju lub unika się wyrażania uczuć w sposób bezpośredni, czyli okazując je lub mówiąc o nich.
Podsumowanie
To tylko niektóre przyczyny powstawania niskiego poczucia własnej wartości. Te opisane wyżej dotyczą sytuacji, w których źródłem problemu były wczesne przeżycia. Zdarza się i tak, że samoocena spada na skutek doświadczeń z życia dorosłego. Bez względu jednak na to, gdzie tkwi przyczyna, pierwszym krokiem do zmiany samooceny z negatywnej na adekwatnie pozytywną jest obserwacja swoich myśli i emocji oraz analiza w jakich sytuacjach się one nasilają. Określenie adekwatnie pozytywna samoocena nie zostało tu użyte bez powodu. Bezrefleksyjnie wysoka samoocena także bywa zgubna w skutkach. Powinniśmy zatem dążyć do stanu, w którym umiemy adekwatnie ocenić (i docenić!) swoje możliwości, zalety i umiejętności, ale także znać swoje wady i słabości, by móc nad nimi pracować lub spokojnie je zaakceptować, tak aby nie były dla nas przeszkodą w budowaniu spełnienia w życiu.
Warto również pamiętać, że istnieją profesjonalne sposoby pomocy osobom borykającym się z niska samooceną i jej konsekwencjami. Jedną z nich jest terapia poznawczo-behawioralna.
Opracowała: Magdalena Żarska, na podstawie książki „Przezwyciężanie niskiego poczucia własnej wartości” M.Fennell
