Neuropsychologia jest specjalizacją kliniczną badającą związek między funkcjonowaniem mózgu a zachowaniem człowieka. Działania neuropsychologa są głównie kierowane do grupy osób z organicznych uszkodzeniem mózgu i obejmują diagnozę oraz terapię neuropsychologiczną.
Diagnoza neuropsychologiczna
Polega na ocenie sprawności procesów poznawczych: pamięci, koncentracji uwagi, mowy, zdolności myślenia jak również procesów emocjonalno-osobowościowych. W trakcie badania neuropsychologicznego stosuje są liczne testy i metody eksperymentalne. Dzięki diagnozie neuropsychologicznej możliwa jest ocena jakie procesy intelektualne i w jakim stopniu zostały osłabione z powodu organicznego uszkodzenia mózgu. Ponadto pozwala ona z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić czy obserwowane problemy w zachowaniu pacjenta są następstwem uszkodzenia tkanki mózgowej, czy też wynikają z powodów czysto psychologicznych, np. emocjonalnych. To rozróżnienie jest kluczowe dla późniejszego wyboru sposobu leczenia pacjenta. Uzyskane wyniki diagnozy neuropsychologicznej pozwalają poznać moce i słabe strony w zakresie procesów poznawczych danej osoby, ocenić postęp choroby i skuteczność leczenia. Są kluczowe dla określenia stopnia inwalidztwa, mogą być przydatne dla potrzeb spraw sądowych czy orzecznictwa rentowego (ZUS).
Diagnoza neuropsychologiczna ma na celu zbadanie możliwości istnienia związków pomiędzy zaburzeniami w psychicznym funkcjonowaniu człowieka oraz występującymi u niego zaburzeniami neuropoznawczymi i nerurorozwojowymi a zmianami strukturalnymi i czynnościowymi jego mózgu. Innymi słowy, ma odpowiedzieć na pytanie, czy zakłócenia w sferze myślenia i postrzegania spowodowane są toczącym się w organizmie procesem chorobowym lub obecnością jakiejś anomalii, czy odmienności anatomiczej.
Neuropsycholog ocenia prawidłowość przebiegu takich procesów jak postrzeganie, myślenie, zapamiętywanie, mowa, czy liczenie. Obserwacji poddawane są także emocje – ich natężenie, stałość i zgodność z sytuacją, do której się odnoszą. Specjalista neuropsycholog analizuje również dokumentację medyczną dotyczącą schorzeń, na które cierpi pacjent oraz dane zebrane w wywiadzie środowiskowym.
Diagnoza neuropsychologiczna ma kilka celów. Przede wszystkim powinna wyjaśnić przyczyny zaburzeń procesów psychicznych. Na jej podstawie neuropsycholog może zaplanować odpowiednie formy pomocy — wsparcie psychologiczne, medyczne lub środowiskowe. Ponadto wynik diagnozy może pomóc w określeniu, czy trudności są związane ze stanem chorobowym mózgu lub swoistą odmiennością anatomiczną czy funkcjonalną.
Wartym podkreślenia wydaje się również fakt, że samo stwierdzenie obecności nieprawidłowości/odmienności w mózgu, nie przesądza jednoznacznie o ich wpływie na procesy psychiczne człowieka. W procesie diagnozowania takich zmian zazwyczaj w pierwszej kolejności stosuje się techniki neuroobrazowe jak tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny oraz ocena neurologiczna. Są one ważne w wykryciu i określeniu charakteru patologicznych zmian, takich jak stany poudarowe, zmiany zwyrodnieniowe czy demielinizacyjne. Dopiero jednak diagnoza neuropsychologiczna określa, jak te patologiczne zmiany wpływają na funkcjonowanie psychiczne człowieka na poziomie poznawczym, emocjonalnym, czy osobowościowym.
Rehabilitacja neuropsychologiczna
Rehabilitacja neuropsychologiczna to proces usprawniania funkcji, które zostały upośledzone w wyniku uszkodzenia odpowiednich obszarów mózgu. We współczesnej medycynie dominuje bowiem pogląd, że przywrócenie sprawności po ciężkim uszkodzeniu mózgu jest możliwe, a zmiany spowodowane uszkodzeniem tkanki nerwowej są w dużym zakresie odwracalne. Rehabilitacja neuropsychologiczna może w znacznym stopniu poprawić funkcjonowanie pacjenta zarówno w sferze poznawczej, jak i ruchowej, społecznej czy zawodowej. Celem terapii jest pomoc pacjentowi w zrozumieniu mechanizmu występujących trudności, usprawnienie czynności mózgu oraz nauka samodzielności w warunkach utraty lub zaburzenia niektórych funkcji, jak na przykład mowa czy sprawność ruchowa. Innymi słowy, rehabilitacja neuropsychologiczna ma umożliwić pacjentowi powrót do życia sprzed choroby.
Podczas przebiegu terapii, neuropsycholog określa jej etapy i cele. Początkowo działania terapeutyczne nastawione są na przywrócenie umiejętności związanych z codzienną aktywnością: korzystanie z toalety, spożywanie posiłków, ubieranie się itp. Najbardziej zaburzone funkcje usprawniane są poprzez stałe ćwiczenie tych zdolności, które nie zostały utracone. Na przykład u pacjentów, którzy utracili mowę, stymuluje się nie tylko funkcje językowe, ale i zapamiętywanie, myślenie i uwagę.
Neuropsycholog ustalający przebieg terapii powinien kierować się określonymi zasadami postępowania z pacjentem po urazie mózgu. Przede wszystkim działania terapeutyczne powinny być rozpoczęte, gdy tylko umożliwia to stan zdrowia pacjenta. Wczesne zajęcia rehabilitacyjne pozwalają na prawidłową ocenę dynamiki występujących zaburzeń, co znacznie ułatwia planowanie dalszych etapów terapii, a także zapobiega wykształcaniu się nieprawidłowych nawyków. To bardzo ważne, gdyż obserwacje funkcjonowania osób z urazami mózgu dowodzą, że potrzebują one dodatkowego wsparcia ze strony specjalistów, jeśli chcą w miarę szybko powrócić do stylu życia sprzed choroby i dobrze radzić sobie z deficytami funkcji mózgowych.
Rehabilitacja neuropsychologiczna to działania terapeutyczne, trening poznawczy, specjalistyczne ćwiczenia, mające na celu redukcję objawów zaburzeń poznawczych i emocjonalnych, powstałych na skutek organicznego uszkodzenia mózgu, tak by ułatwić pacjentowi powrót do samodzielnego funkcjonowania, pracy zawodowej, nauki szkolnej, prowadzenia pojazdu. Wśród obszarów działania rehabilitacji neuropsychologicznej wymienić należy m.in.:
- trening pamięci w przypadku chorych z zespołem amnestycznym, otępieniami,
- rehabilitacja zaburzeń mowy wśród pacjentów z afazją,
- ćwiczenia koncentracji uwagi i funkcji wykonawczych,
- ćwiczenia funkcji wzrokowo-przestrzennych, np. w pomijaniu stronnym.
Z czym do neuropsychologa?
Usługi neuropsychologiczne są przede wszystkim przeznaczone dla pacjentów cierpiących na choroby i zaburzenia neurologicznie, takie jak:
- udar mózgu,
- uraz czaszkowo-mózgowy,
- stan po operacji neurochirurgicznej (np. z powodu guzów mózgu),
- choroby neurodegeneracyjne (choroba Alzheimera, Parkinsona, stwardnienie rozsiane),
- pacjenci z zaburzeniami mowy o typie afazji.
Należy zaznaczyć, że badania neuropsychologiczne wykonuje się również w przypadku zaburzeń psychiatrycznych, ponieważ tym chorobom często towarzyszą zaburzenia procesów poznawczych.
Z pomocy neuropsychologa w obrębie diagnozy i terapii neuropsychologicznej mogą skorzystać także dzieci: z trudnościami szkolnymi, dysleksją, dysgrafią, akalkulią, z nadpobudliwością psychoruchową z deficytem uwagi (ADHD), dzieci przedwcześnie urodzone (wcześniaki), dzieci z chorobami ogólnorozwojowymi (m.in. autyzm, zespół Aspergera, zespół Downa, mózgowe porażenie dziecięce).
Czas badania neuropsychologicznego obejmuje około 2-3 spotkań diagnostycznych sześćdziesięciominutowych.
Opracowała dr Anna Starowicz-Filip
