Poniżej przedstawiono podstawowe i przydatne informacje na temat farmakoterapii stosowanej w schizofrenii.
- Podstawą leczenia schizofrenii są leki przeciwpsychotyczne (dawniej: neuroleptyki).
- Optymalny lek przeciwpsychotyczny to taki, którego przyjmowanie zapewnia redukcję nasilenia lub powoduje ustąpienie:
- objawów wytwórczych (urojenia, omamy, dziwaczność zachowań i wypowiedzi),
- objawów negatywnych (wycofanie społeczne, bark spontaniczności, abulia, anhedonia, bladość afektu, zaniedbywanie siebie i kontaktów z innymi),
- objawów afektywnych (depresja, objawy euforii i drażliwości),
- zaburzeń poznawczych (zaburzenia koncentracji, pamięci, funkcji wykonawczych itp.).
- Leki przeciwpsychotyczne można podzielić na dwie grupy, różniące się efektywnością w zakresie działania na wymienione objawy oraz profilem działań niepożądanych i bezpieczeństwa stosowania:
- leki pierwszej generacji – inaczej neuroleptyki typowe lub klasyczne (np. haloperidol, flupentiksol, zuclopenthiksol, perfenazyna, perazyna, promazyna, chloropromazyna). Leki typowe działają przede wszystkim na objawy wytwórcze. Ich zastosowanie wiąże się poza tym z dużym ryzykiem wystąpienia objawów pozapiramidowych oraz wzrostu poziomu prolaktyny we krwi (hiperprolaktynemii),
- leki drugiej generacji – inaczej atypowe leki przeciwpsychotyczne (aripiprazol, kwetiapina, olanzapina, klozapina, risperidon, amisulpryd, paliperidon, ziprazidon, sertindol). Leki te, poza skuteczną redukcją objawów wytwórczych, lepiej od leków typowych zmniejszają nasilenie objawów negatywnych, afektywnych i zaburzeń poznawczych. Zastosowanie leków atypowych wiąże się również ze znacznie mniejszym ryzykiem wystąpienia objawów pozapiramidowych oraz hiperprolaktynemii.
- W leczeniu schizofrenii stosuje się też niekiedy dodatkowe, uzupełniające leki nie będące neuroleptykami. Leki te (w przeciwieństwie do neuroleptyków) stosuje się zazwyczaj (choć nie zawsze) krótkoterminowo:
- leki przeciwdepresyjne,
- leki uspokajające (benzodwuazepiny),
- leki nasenne,
- stabilizatory nastroju.
- Leki przeciwpsychotyczne nie mają działania uzależniającego!
- Leki przeciwpsychotyczne nie działają doraźnie – oznacza to, że stan pacjenta nie poprawia się po zażyciu pojedynczej czy kilku tabletek, a ustąpienie ostrych objawów choroby czy też efekt zapobiegający nawrotom jest rezultatem wielodniowego lub wielotygodniowego, stopniowego rozwijania się działania leku.
- Leki przeciwpsychotyczne brane nieregularnie, z przerwami lub doraźnie nie mają działania terapeutycznego lub to działanie mogą utracić – należy je stosować regularnie i ściśle według wskazań lekarza.
- Nie można samodzielnie (tj. bez konsultacji z psychiatrą) modyfikować dawek leku przeciwpsychotycznego – grozi to utratą jego skuteczności i nawrotem choroby lub wystąpieniem działania toksycznego.
- Terapia lekiem przeciwpsychotycznym ma charakter długotrwały lub stały – są to leki, które pacjent powinien przyjmować wiele lat lub – w przypadku kolejnych nawrotów choroby – całe życie.
- Leczenie schizofrenii może polegać na zastosowaniu jednego leku przeciwpsychotycznego (najczęstsza sytuacja) lub też kombinacji dwóch takich leków (zwłaszcza kiedy pacjent cierpi na lekooporną postać schizofrenii), czy też ich kombinacji z lekami uzupełniającymi.
- Doborem właściwego dla pacjenta leku przeciwpsychotycznego zajmuje się psychiatra wspólnie z pacjentem.
- Działanie leku przeciwpsychotycznego rozwija się w ciągu od kilku dni do kilku tygodni.
- Przedwczesne i nieuzgodnione z psychiatrą, odstawienie leków przeciwpsychotycznych jest niewskazane i stwarza znaczące ryzyko nawrotu choroby lub pogorszenia jej przebiegu.
- Leki przeciwpsychotyczne mogą upośledzać zdolność do prowadzenia samochodu i obsługi maszyn – zawsze zapytaj psychiatrę czy biorąc dany lek możesz kierować lub pracować na dotychczasowym stanowisku.
- Leki przeciwpsychotyczne mogą wchodzić w interakcje z innymi lekami, przepisanymi przez innych specjalistów oraz z kupowanymi bez recepty lekami i suplementami diety (łącznie z preparatami naturalnymi czy ziołowymi) – psychiatra powinien zostać poinformowany o wszystkich takich lekach i preparatach jakie otrzymuje lub planuje zażywać pacjent.
- Stosowanie niektórych leków przeciwpsychotycznych może być przeciwwskazane w pewnych chorobach somatycznych, dlatego należy poinformować psychiatrę o wszystkich rozpoznanych i leczonych u innych lekarzy schorzeniach. Psychiatra w szczególności powinien wiedzieć o: cukrzycy, podwyższonym poziomie cholesterolu, chorobach układu krążenia (nadciśnienie, zaburzenia rytmu serca, choroba niedokrwienna serca, zawał serca, udar mózgu), schorzeniach neurologicznych i hematologicznych (np. anemia, obniżony poziom białych krwinek), których obecność może wpłynąć na wybór leku oraz na efekty terapii schizofrenii.
- Leki przeciwpsychotyczne mogą wchodzić w niebezpieczne interakcje z alkoholem – należy o to dopytać psychiatrę.
- Zażywanie każdego leku przeciwpsychotycznego może wiązać się z występowaniem działań niepożądanych (bardzo zróżnicowanych w zależności od tego jaki lek został przepisany), ale dla większości pacjentów udaje się dopasować profil potencjalnych skutków ubocznych do ich preferencji, w taki sposób aby nawet długotrwałe stosowanie leku nie było uciążliwe i aby korzyści wynikające z leczenia były znacząco większe niż niedogodności.
- Stosowanie niektórych leków przeciwpsychotycznych może niekiedy wiązać się z występowaniem zaburzeń funkcji seksualnych (np. spadek libido, problemy z osiągnięciem satysfakcji seksualnej, zaburzenia erekcji, suchość dróg rodnych). Jeżeli pojawią się zaburzenia funkcji seksualnych, należy powiedzieć o nich lekarzowi – w znacznej części przypadków udaje się je usunąć lub zmniejszyć ich nasilenie wprowadzając odpowiednie modyfikacje w leczeniu.
- W trakcie stosowania leków przeciwpsychotycznych może dojść do wzrostu apetytu lub pragnienia oraz wzrostu masy ciała – należy zatem regularnie kontrolować wagę ciała oraz obwód pasa (najlepiej odnotowując wyniki), a o istotnych zmianach poinformować psychiatrę. Najlepiej aby w trakcie każdej wizycie kontrolnej psychiatra zapoznawał się ze sporządzanym przez pacjenta dzienniczkiem wagi ciała i obwodu w pasie. Istotne jest też regularne badanie ciśnienia.
- W trakcie terapii lekiem przeciwpsychotycznym konieczne jest okresowe wykonywanie badań takich jak np.: morfologia krwi, próby wątrobowe, stężenie glukozy we krwi na czczo, stężenie hemoglobiny glikowanej, poziomy hormonów tarczycy, stężenie cholesterolu i poszczególnych jego frakcji we krwi (lipidogram), badanie poziomu elektrolitów itp. O częstości wykonywania i zestawie tych badań decyduje psychiatra – jeżeli dawno lub nigdy nie były one wykonywane – upewnij się i zapytaj go o ich zasadność.
- Leki przeciwpsychotyczne różnią się między sobą stopniem bezpieczeństwa dla płodu w trakcie ich stosowania przez kobietę w ciąży, jednak według obecnego stanu wiedzy nie można w przypadku żadnego z tych leków powiedzieć że jest on w pełni bezpieczny dlatego też kobieta:
- biorąc lek przeciwpsychotyczny powinna stosować skuteczne i sprawdzone metody antykoncepcji,
- przed zajściem w ciążę powinna wcześniej odstawić lek przeciwpsychotyczny, planując wraz z psychiatrą odpowiedni na to moment i tempo odstawiania,
- przyjmująca lek przeciwpsychotyczny i odkryje, iż jest w ciąży powinna niezwłocznie skonsultować się z psychiatrą. Ryzyko związane ze stosowaniem leku przeciwpsychotycznego w ciąży jest różne – zależne od typu leku oraz trymestru ciąży. Zatem psychiatra może zdecydować o utrzymaniu farmakoterapii, bądź o odstawieniu leku czy zamianie na inny preparat.
- Leki przeciwpsychotyczne stanowią niezbędną podstawę terapii schizofrenii, ale ich zastosowanie nie jest wystarczające – konieczne jest również uwzględnienie innych czynników takich jak:
- wystrzeganie się alkoholu i narkotyków (z marihuaną i dopalaczami włącznie),
- regularny tryb życia z uporządkowanym, ustalonym rytmem dnia i nocy (kładzenie się do łóżka i wstawanie o mniej więcej stałej porze, wystrzeganie się „zarywania nocy”),
- unikanie stresu,
- regularne wykonywanie badań lekarskich w celu wykrycia chorób i zmian mogących negatywnie wpłynąć na przebieg schizofrenii,
- samoobserwacja i zgłaszanie się do psychiatry w przypadku pojawienia się jakichkolwiek niepokojących objawów mogących wskazywać na nawrót choroby,
- Dbałość o dietę i zdrowie fizyczne (regularny, umiarkowany wysiłek fizyczny, dieta bogata w kwasy tłuszczowe omega-3 (ryby, owoce morza) i inne nienasycone kwasy tłuszczowe (warzywa, oliwa z oliwek); unikanie nadmiaru słodyczy, białego pieczywa i tłuszczów zwierzęcych) pozwala na skuteczniejsze zapobieganie nadwadze, zaburzeniom metabolizmu glukozy, chorobom serca i zespołowi metabolicznemu. Ryzyko rozwinięcia się tych schorzeń jest u pacjentów ze schizofrenią, z wielu przyczyn podwyższone i częściowo związane ze stosowaniem niektórych leków przeciwpsychotycznych. Poza tym wyżej wymienione zmiany dietetyczne mogą pozytywnie wpłynąć na skuteczność leczenia psychotropowego.
Opracował dr hab. n. med. Marcin Siwek
