Jak motywować nastolatka do zmiany zachowania

Adolescencja (okres dorastania, nastoletni) to intensywny okres rozwoju fizycznego, czas zmiany w relacjach społecznych, a przede wszystkim to okres wielu zmian psychicznych – w tożsamości, która potrzebuje więcej autonomii; w nauce radzenia sobie z emocjami i myślami; w kształtowaniu nowego systemu wartości oraz w rozumieniu potrzeb własnych i potrzeb innych. Zmiany te pociągają za osoba konieczność budowania innego dialogu na linii dorosły-nastolatek – dialogu, który będzie wspomagał wymienione powyżej procesy psychiczne, ale będzie również wspierał i budował bardziej partnerski poziom relacji z dorosłym. W zmianie zachowania istotnych jest kilka elementów.

Twórcy Transteoretycznego Modelu Zmiany (Prochaska, Norcross, DiClemente) zwracają uwagę na następujące elementy, które wpływają na proces zmiany zachowania:

• Poszerzanie świadomości –

czyli udzielanie informacji, która pomoże zrozumieć problem i będzie wspierająca. W tym obszarze ważne jest uprzednie dopytanie nastolatka o jego własną opinię i o rodzaj informacji jakiej może potrzebować: jaka jest twoja opinia, co jest dla ciebie ważne, czego potrzebujesz, jak mogę ci pomóc? W procesie wymiany wiedzy istotna jest wrażliwość na informacje płynące od nastolatka, na jego myśli, emocje, zachowanie. Przekazywana nastolatkowi informacja nie powinna oceniać i negować cech i osoby, niezależnie od dotychczasowych problemów. Dostarczenie dodatkowej wiedzy może wzbudzać dyskomfort. Należy wtedy o nim porozmawiać, w szczególności jeśli dotyczy zachowania ryzykownego (agresja, palenie papierosów, używanie innych szkodliwych środków, nadużywanie komputera, kradzieże, zachowania seksualne). Pomocne będzie też sprawdzenie skąd nastolatek pozyskuje wiedzę, jaka jest wiarygodność tych źródeł i stosunek nastolatka do tych informacji.

• Wsparcie społeczne i wsparcie bliskiej osoby –

wsparcie społeczne jest istotne niezależnie od wieku. W tym obszarze należy się zainteresować kto stanowi wsparcie dla młodego człowieka (rodzina, dziadkowie, znajomi, przyjaciele), w jakim zakresie uzyskuje wsparcie, do kogo, w jakiej może się zwrócić? Wspierać osobiście można na wiele sposobów: poprzez zauważenie emocji, potrzeb, wartości; dostrzeżenie chęci do działania; zwrócenie uwagi na zainwestowany czas, wysiłek. Na przykład: widzę, że się martwisz, złościsz, obawiasz; wiem, że to jest dla ciebie ważne, może potrzebujesz porozmawiać; mam wrażenie, że dużo wysiłku w to włożyłeś, dużo czasu poświęciłeś; jesteś zaangażowany.

• Wzbudzanie emocji –

emocje są motorem wielu zmian, pobudzają do różnych aktywności. Rola dorosłego powinna sprowadzać więc w tym zakresie do trzech obszarów:

1. zauważenie trudnych emocji i wsparcie w radzeniu sobie z nimi;
2. dostarczenie pozytywnych wzmocnień i wsparcie w samodzielnym poszukiwaniu korzystnych informacji zwrotnych;
3. w sytuacji podejmowanie ryzykownego zachowania wskazane jest wzbudzanie dysonansu, który uruchamia różne emocje, będące motywatorem do zmiany.

Emocje u nastolatka można wzbudzić na kilka sposobów, jednym z nich może być ujawnienie przez dorosłego własnej opinii i własnych emocji. Może to wywołać wstyd, niepokój, obawę. Emocje te są często potrzebne do zmiany ale jednocześnie potrzebna jest rozmowa na temat ich źródła. Na przykład: wiem, że to jest szkodliwe, martwię się ciebie, nie chce żebyś tak robił zarazem widzę, że się sam się nad tym zastanawiasz i jesteś zaniepokojony. Jaki masz pomysł aby to zmienić?

• Ponowna samoocena –

zmiana samooceny następuje również pod wpływem dysonansu. Powstaje ona skutek wzbudzania dyskomfortu pomiędzy zachowaniem a potrzebami, wartościami czy planami. Przykładowym dysonansem może być: palenie papierosów, a kondycja fizyczna, opinia innych, możliwość oszczędzania pieniędzy. Do ponownej samooceny można doprowadzić przy pomocy analizy zysków i strat danego zachowania oraz korzyści i kosztów zmiany zachowania. Na przykład: co tracisz paląc? jakie ponosisz albo jakie możesz ponieść konsekwencje palenia? co ci ono daje? co zyskasz rzucając palenie?

• Zaangażowanie –

do zaangażowania niezbędne jest podjęcie decyzji o zmianie oraz wdrożenie owej zmiany. W zaangażowaniu pomocne jest pozyskanie deklaracji o potrzebie i o powodach do zmiany. Kolejnym krokiem będzie stworzenie planu zmiany oraz wsparcie w działaniu, w znalezieniu alternatywy do dotychczasowego zachowania. Najcenniejsze jest pozyskanie od nastolatka jego własnych pomysłów na zmianę. Na przykład: co zamierzasz? od czego zaczniesz? jak to wprowadzisz? co ci może przeszkodzić? co ci będzie ułatwiało?

• Przeciwwarunkowanie –

jeśli nastolatek uzależnił się od komputera, papierosów, czy innej aktywności, to oznacza, że doszło do wyuczenia zachowania, które stało się nawykiem, bez którego sam nie może sobie poradzić. Nawyki powstają na zasadzie warunkowania. Każdy człowiek ma kilka tysięcy różnych nawykowych zachowań. Powstały one na zasadnie powtarzania i łączenie różnych aktywności. Np. dźwięk sms-a wzbudza reakcję orientacyjną „gdzie telefon”. Zmiana dźwięku sms-a spowoduje, że przez jakiś czas nadal będziemy silniej reagować na stary dźwięk jeśli usłyszymy go w cudzym telefonie w autobusie, niż na nasz nowy. Podobnie jest z nadużywaniem gier komputerowych. Taki nałóg powstaje jeśli nastolatek zawsze po szkole siadał do komputera – np. aby sobie poprawić humor gdy był smutny, sfrustrowany czy znudzony. W ramach przeciwwarunkowania należy poszukać innego zachowania, zastępującego stare przyzwyczajenia, które będzie dla niego korzystne i może wejść w nawyk.

• Kontrola środowiska –

oddziaływać na środowisko należy w taki sposób aby nie wzbudzało ono starych nawyków. Systematyczne wsparcie, sprawdzanie jakie decyzje pomagają, co działa, co nie działa (z dotychczasowych ustaleń), jak młody człowiek sobie radzi z nowym zachowaniem. Ważne jest aby kontrola nie pozbawiała autonomii, aby wsparcie było wspólnie uzgodnione i aprobowane przez nastolatka; aby nie pozbawiało go decyzyjności i aby nie frustrował go zbędny nadzór. To jest istotne w kontekście uczenia się samodzielności i odpowiedzialności za własne zachowanie.

• Nagradzanie –

najlepsza nagroda jest taka, którą sami świadomie sobie wybierzemy. Nagradzanie pieniędzmi, chwalenie, pozytywne ocenianie, krytykowanie, przynosi efekty z reguły krótkoterminowe, a co najważniejsze odbiera sprawczość i wewnątrzsterowność. Dlatego istotne jest aby nastolatek sam potrafił się docenić, zapewnić sobie poczucie satysfakcji, radości z działania i z realizacji własnych planów. Zamiast komplementowania zdecydowanie korzystniejsze dla samooceny będą pytania: jak do tego doszedłeś? y czego jesteś zadowolony? co ci przynosi satysfakcję?

Opracował: mgr Cezary Barański Na podstawie: S. Naar-King, M. Suarez, Wywiad motywujący z młodzieżą i młodymi dorosłymi.