Większość nowoczesnych leków psychotropowych jest przystosowana do długotrwałego (często wieloletniego), bezpiecznego przyjmowania przez pacjenta.
Jednak w przypadku nałożenia się na siebie różnych niekorzystnych okoliczności, może dojść w trakcie farmakoterapii do rozwinięcia się niebezpiecznych dla zdrowia powikłań. Przykładem takiego powikłania jest hiponatremia, czyli obniżenie poziomu sodu we krwi poniżej wartości prawidłowej (<136mmol/l).
Przyczyny hiponatremii
Hiponatremia może być spowodowana utratą większej ilości elektrolitów niż wody. Innymi słowy, jest to stan, w którym stężenie elektrolitów, w szczególności sodu, jest obniżone, co prowadzi do „rozcieńczenia” płynów ustrojowych.
Hiponatremia może wystąpić w wyniku różnych czynników, takich jak nadmierna utrata płynów, niedostateczne spożycie sodu, zwiększone wydalanie sodu przez nerki lub patologiczne stany, które wpływają na regulację równowagi elektrolitowej. Ten stan może mieć poważne konsekwencje dla funkcjonowania organizmu, ponieważ sód jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania komórek, regulacji ciśnienia osmotycznego i utrzymania równowagi płynowej.
Wydalenie zbyt dużej ilości jonów sodu następuje wraz z moczem przez nerki, przez przewód pokarmowy, skórę lub krwawienie. Do utraty sodu może więc dojść u osób przyjmujących niektóre leki na nadciśnienie lub cukrzycę. Również biegunki, wymioty, niedrożność jelit, rozległe oparzenia lub obfite krwawienia mogą przyczynić się do rozwinięcia się w organizmie stanu hiponatremii.
Inną przyczyną hiponatremii jest zaburzenie nerkowych mechanizmów wydalania wody. Dzieje się tak u chorych na niewydolność serca, marskość wątroby, choroby nerek i niedoczynność tarczycy.
Spadek poziomu sodu może zdarzyć się także u osób zdrowych. „Hiponatremia maratończyków” wywoływana jest na przykład przyjmowaniem dużych ilości płynów z niewielką zawartością sodu. Dotyczy to także osób pijących zbyt duże ilości piwa, gdyż zawiera ono niewielkie ilości tego pierwiastka. Zbyt duża podaż wody dotyczy także osób cierpiących na nadmierne pragnienie zwane polidypsją. To zaburzenie pojawia się w przebiegu cukrzycy, a także u osób przyjmujących leki przeciwpsychotyczne.
Jedną z przyczyn hiponatremia może być stosowanie niektórych leków psychotropowych, wymienionych w innym akapicie.
Przyczyny hiponatremii mogą także leżeć w jednoczesnym wystąpieniu kilku niekorzystnych okoliczności. Utracie sodu będzie sprzyjała z pewnością upalna pogoda lub wysoka temperatura otoczenia — elektrolity wydalane są wówczas wraz z potem przez skórę. Ryzyko hiponatremii wzrasta także u osób w podeszłym wieku, przechodzących rekonwalescencję po operacjach i w złym ogólnym stanie zdrowia. Narażeni są także chorzy na przewlekłą obturacyjną chorobę płuc i palący duże ilości papierosów. Prawdopodobieństwo wystąpienia hiponatremii jest również uzależnione od płci i wyższe jest u kobiet niż mężczyzn.
Objawy hiponatremii
Pierwszymi objawami łagodnej hiponatremii mogą być: zmęczenie, osłabienie, obrzęki kończyn oraz wzmożone pragnienie. Kiedy stężenie sodu spada <130mmmol/l wówczas dołączają się nudności, wymioty i wzdęcia. Przy stężeniach <125mmol/l obserwuje się: bóle głowy, niezborność ruchów, dezorientację, niepokój, apatię. Mogą również pojawić się drgawki i śpiączka. Skrajnie nasilona i nieleczona hiponatremia może być przyczyną obrzęku mózgu oraz zgonu.
Objawy hiponatremii mają zatem bardzo nieswoisty charakter, a więc o jej rozpoznaniu ostatecznie decyduje pomiar stężenia sodu we krwi.
Hiponatremia może rozwinąć się w przebiegu terapii różnymi lekami psychotropowymi, zwłaszcza w trakcie zażywania:
- leków przeciwpsychotycznych (wówczas często jej poprzedzana długotrwałym nadmiernym spożywaniem płynów – tj. polidypsją) – zwłaszcza wieloletniego stosowania leków typowych,
- leków przeciwdepresyjnych,
- karbamazepiny,
- okskarbazepiny.
Do najważniejszych czynników ryzyka rozwoju hiponatremii należą m.in.:
- starszy wiek pacjenta,
- upalna pogoda,
- wysoka temperatura otoczenia,
- palenie dużej ilości papierosów,
- płeć żeńska,
- hiperlipidemia,
- cukrzyca,
- niedoczynność tarczycy,
- choroba niedokrwienna serca,
- choroby nowotworowe,
- stany pooperacyjne,
- zły stan ogólny zdrowia,
- wyniszczenie,
- niewydolność nerek,
- niewydolność serca,
- uszkodzenie wątroby znacznego stopnia,
- przewlekła obturacyjna choroba płuc.
Hiponatremia jest stanem, w którym poziom sodu we krwi jest zbyt niski. Objawy hiponatremii mogą być różnorodne i obejmować szereg nieprzyjemnych (a czasami groźnych) dolegliwości. Zależą one od szybkości spadku stężenia sodu w surowicy oraz od stopnia tego spadku.
Pierwszymi objawami łagodnej hiponatremii mogą być:
- zmęczenie,
- osłabienie,
- obrzęki kończyn,
- zwiększone pragnienie,
- utrata apetytu,
- bóle głowy,
- zaburzenia koncentracji,
- bezsenność
- rozdrażnienie.
Gdy stężenie sodu spada poniżej 130 mmol/l wówczas do objawów hiponatremii mogą dołączyć nudności, wymioty i wzdęcia. Przy spadku sodu do poziomu poniżej 125 mmol/l obserwuje się: niezborność ruchów, dezorientację, niepokój, apatię, halucynacje, drżenie mięśni, kłopoty z równowagą i drgawki. Skrajnie nasilona i nieleczona hiponatremia, przy poziomie sodu poniżej 110 mmol/l, prowadzi do utraty przytomności lub śpiączki, a w przypadku wystąpienia obrzęku mózgu — do śmierci.
Objawy hiponatremii mają zatem bardzo nieswoisty charakter, a o jej rozpoznaniu ostatecznie decyduje pomiar stężenia sodu we krwi. Warto zauważyć, że lekkie objawy mogą łatwo być mylone z objawami innych stanów, takich jak grypa lub przemęczenie. Dlatego jeżeli dostrzegamy u siebie takie zaburzenia, powinniśmy skontaktować się z lekarzem.
Szczególną czujność powinny zachować osoby przyjmujące środki działające sodopędnie („wypłukujące” sód) jak leki przeciwpsychotyczne, przeciwdepresyjne, moczopędne, przeciwpadaczkowe, doustne leki przeciwcukrzycowe, leki zmniejszające wydzielanie moczu, leki stosowane w chemioterapii nowotworów, oraz niektóre substancje obniżające poziom cholesterolu.
Badania dowodzą, że kobiety z nadciśnieniem tętniczym są szczególnie narażone na rozwój hiponatremii. Może to wynikać z faktu, że kobiety, w odpowiedzi na działanie diuretyków, spożywają większe ilości płynów niż mężczyźni, co skutkuje rozwojem bardziej zaawansowanej hiponatremii poprzez szybsze wypłukiwanie sodu. Ponadto, pacjentki z nadciśnieniem tętniczym mogą być częściej leczone diuretykami niż mężczyźni cierpiący na to schorzenie.
Ryzyko, że u pacjenta wystąpi hiponatremia, rośnie też wraz z wiekiem, co prawdopodobnie wynika z o wiele powszechniejszego występowania w tej grupie wiekowej chorób serca, wątroby czy nerek. Ważne jest również uwzględnienie faktu, że z wiekiem dochodzi do rozwoju zespołu zaburzeń zatrzymywania sodu przez nerki. Częste stosowanie diuretyków, czyli leków moczopędnych, które wypłukują sód z organizmu, w grupie osób starszych dodatkowo zwiększa prawdopodobieństwo, że wystąpią u nich objawy hiponatremii.
W przypadku podejrzenia hiponatremii lub wystąpienia objawów sugerujących zaburzenia elektrolitowe pomocna może być konsultacja z lekarzem, w celu prawidłowej oceny i podjęcia środków zaradczych. Wczesne rozpoznanie i odpowiednie leczenie hiponatremii są kluczowe dla przywrócenia równowagi elektrolitowej i uniknięcia poważnych powikłań zdrowotnych.
Leczenie hiponatremii
Leczenie łagodnej hiponatremii polega m.in. na: ograniczeniu podaży płynów, dosalaniu potraw (lub innych formach suplementacji sodu), zmianie otrzymywanego leczenia oraz minimalizacji czynników nasilających hiponatremię. Znaczna hiponatremia lub taka, która wiąże się z pojawieniem się nasilonych objawów wymaga leczenia szpitalnego.
W zapobieganiu hiponatremii ważna jest regularna kontrola stężenia sodu we krwi w trakcie farmakoterapii oraz eliminacja lub minimalizowanie tych czynników ryzyka, na które możemy mieć wpływ.
Opracował dr hab. n. med. Marcin Siwek na podstawie:
- Marcin Siwek; wykład: „Wybrane powikłania leczenia psychotropowego”. Konferencja Naukowo-Szkoleniowa: Pacjent-pielęgniarka partnerzy w działaniu. Kraków 2009
- Jolanta Rabe-Jabłońska; wykład: Zespoły hipoosmolarności, hiponatremia, hipokalemia. Rozpoznawanie, postępowanie. Konferencja: „Kontrowersje w psychiatrii”, Kraków 2012
