Fobia społeczna zwana także zespołem lęku społecznego lub lękiem społecznym, należy do najczęściej występujących zaburzeń psychicznych.
Co to jest fobia społeczna?
Fobia społeczna, nazywana też socjofobią lub zespołem lęku społecznego jest to rodzaj zaburzeń lękowych, który polega na odczuwaniu nasilonego lęku w kontaktach z innymi ludźmi. Ten rodzaj lęku może być doświadczany we wszystkich lub tylko wybranych sytuacjach społecznych. Odczucie lęku społecznego może prowadzić do wycofywania się danej osoby z życia towarzyskiego, a nawet szkolnego czy zawodowego. Osoby cierpiące na ten rodzaj fobii często błędnie uważane są przez otoczenie za skrajnie nieśmiałe, jednak to, co odróżnia ich od osób nieśmiałych to paraliżujący lęk.
Typowe objawy fobii społecznej to poczucie zagrożenia ze strony innych ludzi, obawa przed upokorzeniem w oczach otoczenia, a także nieracjonalny strach przed kompromitacją. Osoba odczuwająca lęk społeczny unika wystąpień publicznych, spożywania posiłków w restauracjach, rozmów z obcymi ludźmi, a nawet wykonywania czynności zawodowych na oczach innych.
Obawom tym często towarzyszy tzw. reakcja wegetatywna, która nasila się w sytuacjach społecznych. Do objawów somatycznych związanych z fobią społeczną należą: zaczerwienienie twarzy, kołatanie serca, duszności, nudności, drżenie rąk i nadmierna potliwość. Wymienione objawy wegetatywne mogą wystąpić u osób cierpiących na ten rodzaj fobii nawet na samą myśl o spodziewanej ekspozycji społecznej. Pacjent zdaje sobie sprawę z nadmiaru doświadczanych lęków, jednak nie potrafi sobie z nimi poradzić. Narastający lęk w relacjach społecznych może prowadzić do stopniowego ograniczania funkcjonowania w sferze towarzyskiej, edukacyjnej, społecznej i zawodowej.
Przyczyny leżące u podłoża fobii społecznej obejmują czynniki genetyczne, społeczno-kulturowe i neurobiologiczne. W każdym przypadku interpretacja źródeł lęku społecznego może być inna. Natomiast etap życia, w którym ujawnia się ten rodzaj zaburzenia lękowego to zazwyczaj dzieciństwo i wczesna młodość. Warto więc jak najwcześniej rozpocząć leczenie, zanim lęk społeczny utrudni dzieciom nim dotkniętym wejście w życie szkolne, towarzyskie, a następnie zawodowe. Należy mieć świadomość, że objawy zwykle nie mijają samoistnie, a nieleczona fobia społeczna może być źródłem wielu cierpień i frustracji.
Leczenie fobii społecznej opiera się w dużej mierze na psychoterapii. Metodą najczęściej wykorzystywaną w przypadku lęku społecznego jest psychoterapia poznawczo-behawioralna. Ta metoda terapeutyczna skupia się przede wszystkim na dotarciu do dysfunkcjonalnych schematów oraz nauczeniu pacjenta właściwych reakcji i zachowań, a nie na poszukiwaniu przyczyn problemu. Psychoterapeuta pomaga klientowi w wypracowaniu właściwych schematów radzenia sobie z sytuacjami stresowymi, co wiąże się między innymi z sięganiem do metod ekspozycyjnych. Leczenie fobii społecznej może wymagać włączenia farmakoterapii.
Lęk społeczny można leczyć, z czym nie powinniśmy zwlekać, jeśli zauważymy u siebie lub naszych bliskich objawy fobii społecznej. Uporanie się z zaburzeniem lęku społecznego jest możliwe nawet w czasie od kilku do kilkunastu miesięcy od rozpoczęcia psychoterapii. Warto mieć świadomość, że skuteczność każdej psychoterapii zależy od wielu czynników, takich jak nasilenie objawów, zaangażowanie pacjenta w proces leczenia, czy systematyczność w przyjmowaniu leków (w sytuacji, gdy zostanie włączona farmakoterapia). Warto podejść do terapii fobii społecznej z nadzieją – wielu pacjentów podejmuje leczenie z dobrym skutkiem, nawet po wielu latach od wystąpienia pierwszych objawów.
Objawy fobii społecznej
W związku z jej znacznym rozpowszechnieniem jest nawet określana przez niektórych badaczy jako choroba cywilizacyjna. Według różnych szacunków dotyka 3–13% populacji ogólnej. Charakteryzuje się występowaniem silnego lęku, zwykle związanego z obawą przed ośmieszeniem się lub poniżeniem w różnych sytuacjach o charakterze społecznym (związanych z obecnością obserwatora lub obserwatorów), jak np. publiczne przemawianie, podejmowanie rozmów. Samo wyobrażenie sobie (antycypacja) takiej sytuacji może powodować nasilony lęk, osiągający niekiedy poziom lęku panicznego. Lękowi towarzyszą nieprzyjemne objawy wegetatywne jak m.in.: kołatanie serca, uczucie braku tchu, gorąca, pocenie się, czerwienienie się, drżenie rąk i mięśni. Osoba dotknięta fobią społeczną jest zwykle przekonana, że wspomniane objawy są dla wszystkich widoczne i kompromitujące. Choć zdaje sobie sprawę z nadmierności doświadczanego lęku, nie potrafi jednak sobie z nim poradzić. Dyskomfort związany z objawami prowadzi do unikania sytuacji o charakterze społecznym, w przekonaniu o konieczności zapobieżenia „katastrofie towarzyskiej”. Może to skutkować tendencją do izolowania się od innych.
Objawy najczęściej rozpoczynają się w okresie dorastania i nie leczone mogą przyjmować postać chroniczną, znacznie upośledzając codzienne funkcjonowanie społeczne i zawodowe. Nierzadko mogą współwystępować z nimi inne zaburzenia lękowe, afektywne (np. depresja) lub nadużywanie substancji psychoaktywnych. W literaturze fachowej zwraca się uwagę na to, że osoby dotknięte fobią społeczną są narażone na większe ryzyko uzależnień – mogą przy pomocy np. alkoholu próbować radzić sobie z przykrymi objawami, „dodawać sobie odwagi”. Takie działanie jest jednak nieskuteczne na dłuższą metę, a nawet może nasilać i utrwalać dolegliwości.
Przyczyny fobii społecznej
Podobnie jak w przypadku wielu dolegliwości i zaburzeń psychicznych, także w fobii społecznej przyczyny są uwarunkowane wieloczynnikowo i są wypadkową interakcji wpływów biologicznych, psychologicznych i społecznych. Po stronie tych pierwszych zwraca się uwagę m.in. na wpływ dziedziczenia oraz czynniki neurochemiczne. Z perspektywy psychospołecznej podkreśla się przede wszystkim znaczenie czynników związanych z uczeniem się. Teoria uczenia się – szczególnie istotna w przypadku fobii – przedstawia proste i klarowne wyjaśnienie objawów jako zachowań wyuczonych (możliwych więc do oduczenia się).
Leczenie fobii społecznej
Fobię społeczną można obecnie skutecznie leczyć przy pomocy farmakoterapii i/lub psychoterapii. Wiele badań wskazuje na zalety łącznego stosowania tych interwencji, jednak nie w każdym przypadku musi się to okazać konieczne i zasadne. Znaczący może wydać się fakt, że osoby z fobią społeczną stosunkowo rzadko poszukują profesjonalnej pomocy w mylnym przekonaniu że „taka już moja natura i nic się z tym nie da zrobić”.
Farmakoterapia
Zwykle polega na zastosowanie leku z grupy SSRI lub wenlafaksyny. Czasami stosuje się tymczasowe leczenie uzupełniające z wykorzystaniem benzodiazepin. W przypadku leków z tej ostatniej grupy należy pamiętać, że ze względów bezpieczeństwa można je przyjmować jedynie krótkoterminowo i najlepiej z przerwami. W przeciwnym razie tracą one swoją skuteczność (zjawisko tolerancji), a zaczynają dominować działania niepożądane i pojawia się ryzyko uzależnienia.
Psychoterapia
Najczęściej uwzględnia zastosowanie technik poznawczych i behawioralnych, takich jak desensytyzacja (przełamywanie lęku poprzez stopniowe, zaplanowane narażanie się na niego), przeformułowanie poznawcze (zmiana myślenia o objawach, własnej osobie i innych ludziach), a także cały zakres zadań domowych mających na celu stopniowe oswajanie lęku i budowanie większej pewności siebie w sytuacjach społecznych.
Opracował lek. med. Paweł Brudkiewicz
