Odżywianie się jest jedną z podstawowych czynności umożliwiającej nam życie, bowiem jedzenie pozwala nam utrzymywać procesy biologiczne organizmu. Jedzenie, oprócz tego kluczowego zadania – spełnia również inne funkcje, m.in. kulturowe, społeczne, psychologiczne. Sięganie po jedzenie motywowane psychologicznymi potrzebami, związane jest z przeżyciami wewnętrznymi i relacjami z ludźmi. Może to być okazywanie i wzmacnianie pozytywnych uczuć poprzez zaproszenie na kolację kogoś, komu jesteśmy wdzięczni; nagradzanie dziecka gdy było grzeczne u lekarza czy też pocieszanie się gdy jesteśmy smutni i sięgamy po ulubione czekoladki w oczekiwaniu na przyjemność.
Co oznacza pojęcie emocjonalne jedzenie?
I właśnie skłonność jedzenia w sytuacji przeżywania emocji, szczególnie z kręgu negatywnych, doświadczania stresu lub napięcia nazwano emocjonalnym jedzeniem (emotional eating). Funkcją emocjonalnego jedzenia jest regulacja emocji i radzenie sobie z nimi. Dyskomfort emocjonalny motywuje do podjęcia czynności zaradczych, polegających w tym przypadku na sięganiu po jedzenie. Już samo myślenie, przygotowanie, a także spożywanie posiłku może odwrócić uwagę od przykrego stanu oraz może doprowadzić do zmiany – podlegającej na pojawieniu się przyjemnych odczuć oraz na rozładowaniu napięcia, poprzez wykorzystanie energii na czynności związane z jedzeniem.
Jedzenie emocjonalne to termin opisujący sytuację, kiedy jedzenie staje się środkiem do złagodzenia i regulacji różnorodnych emocji, takich jak smutek, złość, samotność, nuda, czy lęk. Zamiast zaspokajania głodu fizycznego, emocjonalne jedzenie służy do zaspokojenia „głodu emocjonalnego”.
U niektórych osób emocjonalne jedzenie staje się mechanizmem obronnym, pomagającym zniwelować dyskomfort emocjonalny. Ten rodzaj jedzenia często występuje jako reakcja na silne emocje, które osoba może doświadczać w odpowiedzi na trudności życiowe lub wewnętrzne konflikty. W momencie odczuwania tych emocji jedzenie staje się źródłem pocieszenia, rozproszenia uwagi czy tymczasowego ukojenia. Osoby sięgają wtedy po żywność nie ze względu na realne uczucie głodu, ale jako strategię radzenia sobie z trudnościami emocjonalnymi.
Typowe stwierdzenia pacjentów badanych pod kątem skłonności do żywienia emocjonalnego to: „Kiedy czuję się samotny, pocieszam się jedzeniem”, „Kiedy jest mi smutno, często się objadam”. Sam proces myślenia, przygotowania i spożywania posiłków może mieć pozytywny wpływ na samopoczucie i stan emocjonalny. Koncentracja na tych czynnościach może odwrócić uwagę od przykrych stanów emocjonalnych i stresu, umożliwiając doświadczenie przyjemności i rozładowania napięcia.
Jest to jednak strategia krótkoterminowa, która nie rozwiązuje źródła problemu. Emocjonalne jedzenie może prowadzić do nadmiernego spożycia pokarmów, zwłaszcza tych o wysokiej kaloryczności i niskiej wartości odżywczej. W rezultacie może doprowadzić do otyłości, która może mieć negatywny wpływ na ogólny stan zdrowia. Jest to także jeden z częstych powodów rozwoju zaburzeń odżywiania.
Charakterystyczne dla jedzenia emocjonalnego jest to, że negatywne uczucia często prowadzą do zwiększonego spożycia produktów o wysokiej kaloryczności, takich jak te bogate w cukry i tłuszcze. Sprzyja temu szkodliwe otoczenie pokarmowe, zwane również „toksycznym środowiskiem żywieniowym”, czyli dostępność taniego i atrakcyjnego smakowo jedzenia o niskiej jakości odżywczej, strategie marketingowe firm spożywczych (na przykład promowanie niezdrowych przekąsek wśród dzieci) oraz trend polegający na zwiększaniu porcji jedzenia w restauracjach.
Teorie próbujące zrozumieć mechanizm jedzenia emocjonalnego zgadzają się co do jednego — zazwyczaj trudne emocje poprzedzają przejadanie się, a jedzenie jest używane do kontroli tych emocji. To mogłoby sugerować, że to nie sam wpływ emocji zwiększa konsumpcję jedzenia, ale raczej brak innych umiejętności radzenia sobie z emocjami niż poprzez jedzenie. Innymi słowy, kluczowym problemem wydaje się nie tyle doświadczanie trudnych emocji, które są częścią życia, ale raczej sposób, w jaki nimi zarządzamy.
Niektórzy badacze sugerują, że mylenie emocjonalnego pobudzenia z uczuciem głodu może być związane z aleksytymią, czyli stanem, w którym dana osoba ma trudności z rozpoznawaniem, identyfikacją i nazywaniem swoich emocji. Jednym z typowych objawów tego zaburzenia są trudności w odróżnieniu pobudzenia emocjonalnego i fizjologicznego. Innymi słowy, osoby dotknięte tym zaburzeniem mogą na przykład mylić zdenerwowanie z uczuciem głodu.
Główną trudnością w przypadku zaburzenia, jakim jest emocjonalne jedzenie, jest brak efektywnych narzędzi samoregulacji, które pozwoliłyby na odpowiednie zarządzanie emocjami zarówno na poziomie indywidualnym, jak i w kontekście wymagań nowoczesnego świata.
Cechy emocjonalnego jedzenia
Badacze zwrócili uwagę na kilka charakterystycznych cech emocjonalnego jedzenia:
- różne emocje wywołują konkretne zachowanie jedzeniowe u różnych osób – nie ma prostych zależności między konkretnymi stanami emocjonalnymi, a występowaniem lub brakiem jedzenia pod ich wpływem;
- zwykle wyborem pokarmu kierują: smak potrawy i przyzwyczajenie danej osoby, a w sytuacji emocjonalnego jedzenia – pokarm najczęściej jest wysokokaloryczny, często bogaty w węglowodany;
- jedzenie pod wpływem emocji zazwyczaj nie odbywa się w towarzystwie innych, ale pod ich nieobecność, czasem wręcz w ukryciu;
- emocjonalne jedzenie często inicjowane jest przy braku odczucia głodu;
- ma okresową naturę: pojawia się lub nasila w trudnych momentach życiowych;
- emocjonalnemu jedzeniu sprzyja przeżywanie rozlanych, trudnych do nazwania emocji oraz brak poczucia kontroli nad własnym pobudzeniem emocjonalnym;
- występowaniu emocjonalnego jedzenia sprzyja radzenie sobie ze stresem poprzez tendencję do koncentrowania się na emocjach i unikaniu stresorodnych sytuacji.
Jeśli większość z tych punktów opisuje Twoje zachowanie i zaniepokoiło Cię to, możesz zacząć zmianę nawyków jedzeniowych i radzenia sobie z emocjami w inny, korzystniejszy dla zdrowia sposób. Emocjonalne jedzenie może mieć pozytywny aspekt – większość z nas lubi przyjemne posiłki z bliskimi osobami. Jednak w sytuacji gdy emocjonalne jedzenie nie wiąże się z przyjemnością, a towarzyszy mu poczucie wstydu, bezradności i inne niekorzystne konsekwencje, warto się zatrzymać i zastanowić czy tak musi być. Dlaczego jedzenie przestało być źródłem energii i przyjemności? Co zrobić żeby to odzyskać? Refleksja w tym zakresie może być pierwszym krokiem do zmiany, którą można kontynuować samodzielnie, przy wsparciu bliskich, a w wybranych przypadkach warto rozważyć pomoc ze strony specjalisty – psychoterapeuty lub psychiatry.
Opracowała: dr hab. Barbara Bętkowska–Korpała
