Pojęcie wieku senioralnego nie ma precyzyjnej definicji. Najczęściej dotyczy ono osób po 65 lub 70 roku życia. Ten okres – z medycznego punktu widzenia – charakteryzuje się pewnymi specyficznymi cechami biologicznymi oraz psychospołecznymi. Nalezą do nich: wielochorobowość, politerapia (stosowanie wielu leków jednocześnie w związku z występowaniem wielu chorób), większa podatność na występowanie działań niepożądanych i powikłań polekowych; wraz z osłabieniem zdolności do rehabilitacji, odzyskiwania równowagi i sił oraz regeneracji (tzw. zespół kruchości), rosnące ryzyko upadków i złamań, rosnące wraz z wiekiem ryzyko pojawienia się majaczenia, częste występowanie chronicznego bólu i związane z nim ryzyko nadużywania leków przeciwbólowych, skłonność do nadużywania suplementów. Ważnymi problemami są również: narastająca samotność, spadek samodzielności, konfrontacja z utratą zdrowia i wigoru oraz utratą dotychczasowych ról społecznych, konfrontacja z kresem życia, częste problemy ekonomiczne i związane z nimi niedobory żywieniowe, czy kumulacja problemów ze wzrokiem i słuchem. Wszystkie te ww. czynniki przyczyniają się do znaczącego wzrostu ryzyka rozwoju depresji.
Depresja u seniorów występuje około 2 razy częściej niż u młodych dorosłych, a jej rozpowszechnienie wzrasta znacząco wraz z wiekiem oraz w przypadku osób znajdujących się w opiece instytucjonalnej (domy pomocy społecznej, domy spokojnej starości, oddziały geriatryczne, zakłady opiekuńczo-lecznicze itp.). Niestety często sprawia ona trudności diagnostyczne i pozostaje nierozpoznana i nieleczona (nawet w 50-60% przypadków). Dzieje się tak z wielu powodów. Po pierwsze duże znaczenie mają tutaj błędne przekonania lekarzy, pacjenta oraz jego otoczenia, że depresja jest „naturalnym stanem” dla kogoś kto zbliża się do kresu życia, czy też „fizjologiczną reakcją” na współwystępujące choroby somatyczne i towarzyszący im dyskomfort i cierpienie fizyczne lub niesprawność. Inna sprawa to pokrywanie się niektórych objawów depresji (takich jak apatia, męczliwość, spadek apetytu, zaburzenia snu) z objawami i skutkami chorób somatycznych oraz specyfika relacjonowania objawów depresyjnych przez osoby w podeszłym wieku, mogąca osłabiać czujność diagnostyczną. Seniorzy rzadko używają w opisie samopoczucia, takich, kojarzących się potocznie z depresją pojęć, jak: smutek , obniżony nastrój, czy brak przyjemności. Częściej wskazują natomiast na (mogące być ekwiwalentami objawów depresji): pogorszenie snu, niemożność cieszenia się, zamartwianie się, lęk przed starością i demencją, ból, poczucie pogorszenia sprawności fizycznej, problemy z pamięcią, pogorszenie tolerancji dotychczas stosowanych leków. Warto zatem pamiętać że pewne zachowania, stany i dolegliwości mogą sugerować obecność depresji u seniora, pomimo tego że jej się nie spodziewamy. Należą do nich: częste objawy bólowe, liczne skargi na dolegliwości somatyczne, męczliwość, utrata apetytu, utrata motywacji do jedzenia lub wychodzenia z domu, apatia, nagła (w ciągu kilkunastu dni czy kilku tygodni) eskalacja zaburzeń pamięci, nasilenie czy pojawienie się de novo bezsenności. Warto również pamiętać że większym ryzykiem depresji obarczeni są seniorzy z licznymi chorobami somatycznymi oraz niedawno przebytym udarem, czy świeżym zawałem mięśnia sercowego, złamaniem szyjki kości udowej lub po niedawnym zabiegu operacyjnym.
Obraz kliniczny rozwiniętej depresji w podeszłym wieku często bywa nieco inny w porównaniu do typowej depresji obserwowanej u młodych dorosłych. Częstsze są tutaj objawy lękowe i hipochondryczne oraz niepokój, większa jest skłonność do zaparć, suchości w ustach i innych nieprzyjemnych objawów somatycznych. Czasami dominującym symptomem depresji u seniorów jest bardzo duże nasilenie zaburzeń funkcji poznawczych, takie jak: zaburzenia pamięci świeżej, spowolnienie szybkości myślenia, spadek gotowości słowa, problemy z liczeniem, niemożność planowania i doprowadzania czynności do końca, zapominanie oczywistych pojęć, rozpraszalność uwagi czy skupianie się na rzeczach nieistotnych. Nasilenie ww. objawów bywa niekiedy tak duże, że mówimy o tzw. pseudo-otępieniu depresyjnym – tzn. zespole objawów wyglądających jak otępienie, ale ustępujących całkowicie lub w bardzo dużym stopniu w wyniku zastosowania skutecznego leku przeciwdepresyjnego.
Leczenie depresji u pacjenta w wieku senioralnym stanowi o wiele większe wyzwanie i wiąże się z koniecznością zachowania bardziej restrykcyjnych środków bezpieczeństwa niż w populacji młodych dorosłych. W porównaniu z młodszymi pacjentami w tej grupie notuje się niższe i malejące wraz z wiekiem odsetki remisji, a na efekt terapeutyczny trzeba czekać co najmniej dwa razy dłużej niż u osób w młodszym wieku. Poważnym problemem w leczeniu depresji u seniorów jest znacząco zwiększone ryzyko interakcji, działań niepożądanych oraz powikłań, które wynikają ze zmian ogólnoustrojowych będących następstwem starzenia oraz chorób współistniejących, a także ich farmakoterapii. Należy podkreślić, że występuje tu nieco inny profil bezpieczeństwa niż u młodych dorosłych – niektóre rzadkie powikłania, np. powikłania krwotoczne, złamania i spadek masy kostnej, progresja zaćmy, hiponatremia, upadki, zaburzenia rytmu serca, stają się zdecydowanie bardziej powszechnym problemem i ich ryzyko trzeba rozważać już na wstępnym etapie doboru farmakoterapii. W przebiegu leczenia konieczne jest także monitorowanie obecności i nasilenia działań niepożądanych, takich jak: zaparcia, suchość w ustach, drżenie rąk, zaburzenia oddawania moczu, nadmierna senność, zaburzenia poznawcze, które w szczególny sposób mogą obniżyć jakość życia seniora. Pomimo powyższych trudności depresję w podeszłym wieku można bezpiecznie i skutecznie leczyć. W związku z tym z całą mocą należy podkreślić, że każdy przypadek depresji u seniorów powinien być adekwatnie leczony. Przewlekające się objawy depresyjne nie tylko są przyczyną niepotrzebnego cierpienia i obniżenia jakości życia, ale mogą przyczyniać się do: pogorszenia przebiegu współwystępujących chorób, pogłębienia problemów z pamięcią, nasilenia dolegliwości bólowych, oraz zwiększenia ryzyka upadków, zachowań samobójczych i eskalacji uzależnień.
Opracował: dr hab. med. Marcin Siwek, prof. UJ
