Choroby afektywne to m.in. depresja, choroba afektywna dwubiegunowa i inne zaburzenia nastroju (np. dystymia i cyklotymia). Przyczyny wystąpienia tych zaburzeń są złożone i ani pacjent ani jego bliscy nie ponoszą winy czy odpowiedzialności za ich rozwój.
Wystąpienia depresji lub manii nie da się „zaplanować” i zazwyczaj trudno nad nią samodzielnie „zapanować”.
Depresja
Depresja (Depresja nawracająca) nie jest przejawem lenistwa, gnuśności, złej czy słabej woli. To choroba niosąca ze sobą realne cierpienie, niemoc, pesymizm i smutek. Warto unikać używania wobec takich osób określeń: „głowa do góry”, „weź się w garść”, „pozbieraj się”, „inni mają gorzej”, „inni jakoś sobie radzą”, „dasz radę” i tym podobnych. W przypadku depresji takie komunikaty mogą pogłębić poczucie bezsilności i bezradności, mogą przynieść więcej szkody niż pożytku. Mogą nasilać depresyjne przekonanie pacjenta o swojej nieudolności i nieprzydatności, co z kolei pogłębia pesymizm myślenia. Rodzina powinna wiedzieć, że depresja to realna choroba, można i należy leczyć, a współczesne metody terapii są coraz skuteczniejsze. Nadzieja bliskich może udzielać się pacjentowi i być alternatywą do depresyjnych, negatywnych przekonań.
Rola rodziny w depresji
Osoby z depresją z powodu swej choroby często stopniowo ograniczają relacje z innymi, a równocześnie tego kontaktu i wsparcia bardzo potrzebują. Niestety niejednokrotnie choroba sprawia, że nie potrafią tego okazać. Tu wyłania się niezwykle ważna rola rodziny i bliskich, którzy powinni dawać pacjentowi wsparcie i towarzyszyć mu. W takim kontakcie warto unikać oceniania zachowań pacjenta, a w ciężkiej depresji również nadmiernego motywowania do działania – ta druga postawa może być dla pacjenta szczególnie frustrująca, bo on zdaje sobie sprawę, że nie jest w stanie sprostać tym wymaganiom.
Warto jednak zachęcać bliskiego do współpracy z psychiatrą i pomagać mu w określaniu celów terapii, zadawaniu pytań oraz opisywaniu swojego samopoczucia przed i po wdrożeniu terapii. Dla pacjenta ważna jest świadomość, że jest ktoś na kogo może liczyć.
W szczególnie nasilonej depresji konieczna może być pomoc i nadzór w przyjmowaniu leków, posiłków, czy pomoc w utrzymaniu higieny.
W mniej nasilonych przypadkach depresji lub po uzyskaniu wstępnej poprawy w trakcie leczenia, warto motywować bliskiego do podejmowania aktywności adekwatnej do własnych możliwości. Współuczestnictwo może być dodatkową zachętą, a wyniki badań potwierdzają, że umiarkowane ćwiczenia fizyczne mają korzystny wpływ na przebieg leczenia. Warto też zachęcać bliskiego do uczestnictwa w zajęciach psychoterapeutycznych i psychoedukacyjnych.
Myślenie depresyjne charakteryzuje się pesymistyczną (i nieadekwatną do faktów) wizją swojej przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. W skrajnych przypadkach mogą wystąpić urojenia depresyjne – czyli skrajnie nierealne, niezgodne z rzeczywistością i zarazem pesymistyczne przekonania, do których pacjent jest przywiązany mimo logicznej perswazji. Brak nadziei na przyszłość, cierpienie i utrata sensu mogą budzić u pacjenta nastawienia nihilistyczne i pragnienie śmierci. To moment szczególnie trudny dla bliskich, którym udziela się poczucie bezradności i frustracji, ale mimo to nadal trzeba towarzyszyć choremu i wspierać go w leczeniu lub do niego zachęcać.
Nasilona depresja to także stan, w którym brak nadziei i poczucie bezsensu życia mogą rodzić pragnienie śmierci, mogą się pojawić zatem myśli i czyny samobójcze. Samobójstwo może być planowane, ale może być też podjęte w sposób zaskakujący i impulsywny. Obecność myśli samobójczych jest wskazaniem do pilniejszego nadzoru nad chorym oraz do niezwłocznej konsultacji z lekarzem, optymalnie – psychiatrą.
W przypadku nasilonych myśli i tendencji samobójczych konieczna jest hospitalizacja psychiatryczna. W takim przypadku (zgodnie z ustawą o ochronie zdrowia psychicznego) może się ona odbyć bez zgody pacjenta.
Niepokój bliskich budzi często pogorszenie koncentracji uwagi i pamięci występujące w przebiegu depresji. Trzeba podkreślić, że objawy te zazwyczaj mijają całkowicie wraz z poprawą stanu psychicznego i nie ma potrzeby (zwłaszcza w przypadku głębokiej depresji, kiedy to może wręcz być szkodliwe), nadmiernie zachęcać czy zmuszać chorego na przykład do czytania książek lub gazet. Warto natomiast zapewniać bliskiego, że w wyniku leczenia pacjent ma pełne szanse na odzyskanie tych funkcji oraz poprawę intelektu, pamięci i koncentracji uwagi.
W przebiegu depresji może dojść do osłabienia popędu płciowego (libido), co ustępuje wraz z poprawą w przebiegu skutecznej terapii. W takich sytuacjach bardzo ważne jest okazanie przez partnera zrozumienia, cierpliwości i bliskości (np. przytulenie, wzięcie za rękę, spanie razem itp.).
Częstym objawem depresji są różnego rodzaju problemy ze snem – pacjent nie może zasnąć, budzi się często w nocy, budzi się bardzo wcześnie rano. Niejednokrotnie objawy te spełniają kryteria bezsenności (Bezsenność – rozpoznanie i leczenie) i wiążą się z nadmierną sennością i gorszym funkcjonowaniem w ciągu dnia. Rodzina może pomóc pacjentowi w przestrzeganiu zasad higieny snu (Zasady higieny snu – jak się wyspać bez tabletki nasennej).
Mania i hipomania
Mania i hipomania to najczęściej objawy choroby afektywnej dwubiegunowej (Choroba afektywna dwubiegunowa). Znacznie podwyższony nastrój pacjenta, wesołkowatość, drażliwość i zwiększona aktywność psychoruchowa mogą być stanami szczególnie trudnymi dla najbliższych. Komunikacja i logiczny kontakt z chorym bywa wtedy trudny, a pacjent bywa bezkrytyczny wobec swojego zachowania i wypowiedzi. Osoba w stanie manii/hipomanii może podejmować szereg ryzykownych czy niebezpiecznych działań, może podejmować niekorzystne decyzje finansowe, robić niepotrzebne zakupy. Zwiększonemu w chorobowy sposób poczuciu własnej siły i możliwości może towarzyszyć chęć natychmiastowego realizowania swoich potrzeb. Opór ze strony rodziny może w takich sytuacjach złościć pacjenta i wywołać u niego drażliwość, gniew i agresję (słowną lub czynną wobec innych osób lub przedmiotów, a także autoagresja – agresywne zachowanie wobec siebie samego, samouszkodzenia).
Rola rodziny w manii i hipomanii
W manii/hipomanii rodzina może mieć szczególne trudności ze zmotywowaniem chorego go do jak najszybszego podjęcia badania i leczenia u psychiatry. Jeśli pacjent swoim chorobowym zachowaniem zagraża bezpośrednio własnemu życiu lub zdrowiu albo życiu innych osób, może być (zgodnie z zapisami w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego) poddany hospitalizacji psychiatrycznej bez swojej zgody.
Rodzinie nie zawsze łatwo jest towarzyszyć pacjentowi w stanie manii/hipomanii. Warto próbować zaakceptować, że ryzykowne czy niebezpieczne zachowania nie są wyborem woli bliskiego, ale są elementem choroby, jej objawem. Pacjent nie jest w stanie kontrolować swoich zachowań, które nie są konsekwencją jego „złego charakteru”, „złośliwości”, czy „bezmyślności”. Okazanie zrozumienia i cierpliwości może czasami powstrzymać spiralę destrukcji. Warto w takich sytuacjach uświadamiać pacjentowi niestosowność jego zachowań oraz to, co z ich powodu czują jego bliscy, podkreślając równocześnie, że wiedzą, iż są to objawy choroby, która wymaga leczenia.
Poprawa i remisja
Remisja to okres bez objawów choroby (remisja pełna) lub z objawami o niewielkim nasileniu (remisja niepełna). To również okres powrotu do pełnego lub częściowego zdrowia nie tylko pacjenta, ale także okres „powrotu do zdrowia” całej rodziny.
Wprawdzie poprawa w przypadku depresji jest zazwyczaj witana z zadowoleniem, jednak przypadku manii/hipomanii część pacjentów swój „zdrowy” nastrój może odczuwać jako „zaczynającą się depresję” lub jako stan niesatysfakcjonującej „szarości”, „bezbarwności” i „monotonii”, która jest mniej atrakcyjna niż samopoczucie w manii/hipomanii. Może to skutkować negatywnym nastawieniem pacjenta do kontynuacji leczenia.
Poprawa stanu psychicznego to także okres konfrontacji ze stratami poniesionymi w trakcie aktywnego okresu choroby. Nawracające epizody choroby afektywnej mogą skutkować porażkami w pracy czy w szkole i innymi niekorzystnymi skutkami społecznymi. Remisja to także okres konfrontacji pacjenta i jego bliskich z konsekwencjami różnych ryzykownych czy niebezpiecznych zachowań i decyzji podjętych w stanie manii/hipomanii. Konfrontacja z niekorzystnymi konsekwencjami choroby afektywnej jest trudna dla pacjenta i jego bliskich. Może się wówczas pojawić chęć rozliczeń i szukania winnego. To niebezpieczne zjawisko, które może pogorszyć relacje między członkami rodziny, a pacjenta pozbawić wsparcia koniecznego w wytrwaniu w terapii i dbaniu o swoje zdrowie. W tym okresie ważne jest zachęcanie pacjenta do kontynuacji leczenia, opierając się na argumentach jakie podaje psychiatra. Przy odpowiednim podejściu pacjent i jego rodzina mogą stopniowo poradzić sobie z tymi trudnościami. Warto korzystać ze wsparcia zapewnianego przez specjalistów oraz przez organizacje pozarządowe.
Rola rodziny w poprawie i remisji
Rodzina i bliscy mogą również odegrać bardzo dużą rolę unikanie nawrotów choroby, poprzez jak najwcześniejsze wykrywanie wczesnych, często trudnych do zauważenia objawów pogorszenia. To jest ważny temat rozmów z lekarzem psychiatrą czy z terapeutą na każdym etapie choroby i leczenia. Poznanie indywidualnych cech rozwoju epizodu depresji czy manii/hipomanii może pozwolić na zauważenie bardzo dyskretnych objawów nawrotu (zanim rozwinie się poważny stan pacjenta), co zwiększa szansę na wcześniejsze opanowanie objawów i uniknięcie niekorzystnych konsekwencji choroby. W tym zakresie rodzina może odegrać bardzo ważną rolę w modyfikacji stylu życia – adekwatnie do specyfiki jego zaburzeń. Ważne są typowe zasady zdrowego stylu życia: unikanie spożywania alkoholu i przyjmowania substancji psychoaktywnych, ograniczanie spożycia kawy, dbałość o prawidłowy rytm dobowy (stałe pory kładzenia się spać i wstawania, unikanie „zarywania nocy”), unikanie nadmiernego stresu, stopniowy powrót do codziennych czynności i obowiązków, podejmowanie regularnego i umiarkowanego wysiłku fizycznego, prawidłowa dieta (np. dieta bogata w ryby i owoce morza, nienasycone kwasy tłuszczowe).
Leczenie chorób afektywnych
Choroby afektywne mają charakter przewlekły i wymagają zwykle wieloletniego leczenia. Oprócz aktywnej terapii w trakcie epizodu depresji lub manii/hipomanii ważne jest postępowanie profilaktyczne, którego zadaniem jest zapobieganie kolejnym nawrotom lub przynajmniej zmniejszanie nasilenia ewentualnych pogorszeń.
Oprócz farmakoterapii, która ma podstawowe znaczenie, u niektórych pacjentów wskazana jest też psychoterapia. Może mieć ona charakter indywidualny, grupowy lub terapii rodziny czy małżeństwa/pary. W tych ostatnich przypadkach aktywny i szczery udział bliskich jest podstawowym warunkiem skuteczności leczenia. Warto podkreślić, że korzyści ze skutecznego leczenia (farmakologicznego i psychoterapeutycznego) może odnieść nie tylko pacjent – dobre wyniki poprawiają jakość funkcjonowania i komfort życia również jego bliskich.
Warto się kontaktować z psychiatrą lub terapeutą zajmującym się leczeniem bliskiego, warto go informować o swoich niepokojach i obserwacjach, warto się „uczyć” specyfiki choroby bliskiego. Psychoedukacja jest jednym z elementów z całościowego leczenia chorób afektywnych. Uzyskana wiedza może obniżyć poziom cierpienia i stresu rodziny, zwiększyć ich możliwości radzenia sobie i pomagania choremu i ograniczyć ryzyko konfliktów, które niekorzystnie wpływają na przebieg leczenie i powrotu do zdrowia oraz na relacje między bliskimi. Udział rodziny i bliskich w diagnostyce chorób afektywnych jest również bezcenna dla psychiatry, który dzięki temu może wspólnie podejmować trafne decyzje.
Opracował lek. med. Paweł Brudkiewicz
