Zaburzenia psychosomatyczne to dolegliwości somatyczne (cielesne), które mają podłoże w psychice. Niekiedy nazywa się je także zaburzeniami psychofizjologicznymi.
Objawy zaburzeń psychosomatycznych
Według jednej z teorii, w przypadku każdego zaburzenia zdrowia choruje cały człowiek, jego ciało i umysł, a nie tylko jeden konkretny narząd. Czynniki emocjonalne mogą mieć wpływ na choroby somatyczne. Dolegliwości odczuwane w sferze ciała mogą być formą manifestacji problemów psychiki, a z drugiej strony przewlekłe choroby somatyczne mogą wywoływać zaburzenia psychiczne. Oznacza to, że objawy somatyczne i psychiczne wzajemnie na siebie wpływają.
Objawy odczuwane w ciele, których przyczyny leżą w psychice, określa się więc mianem objawów psychosomatycznych. Mogą one dotyczyć różnych narządów: serca, płuc, mięśni, skóry, czy żołądka. Zaburzenia psychosomatyczne najczęściej są więc postrzegane jako proces ujawniania się przeżyć psychicznych pod postacią dolegliwości cielesnych. Z tego punktu widzenia objawy zaburzeń psychosomatycznych można podzielić na trzy zasadnicze grupy.
Do pierwszej z nich zaliczymy symptomy procesu chorobowego, w którym nie dochodzi do uszkodzenia tkanek i narządów.
W drugiej grupie zaburzenia psychosomatyczne przebiegają bez zmian patologicznych w organach ciała, ale wywołują nieprawidłowości w ich funkcjonowaniu. Typowe przykłady takich zaburzeń to: zespół jelita drażliwego, zaburzenia snu, bóle psychogenne, omdlenia czy trudności w przełykaniu.
Do trzeciej grupy zaliczymy objawy somatyczne, w których powstaniu kluczową rolę odgrywają procesy psychiczne: atopowe zapalenie skóry, astma oskrzelowa, łysienie plackowate, samoistne nadciśnienie tętnicze i choroba wrzodowa żołądka.
Diagnostyka oparta na objawach somatycznych chorób, których podłoże leży w psychice pacjenta, jest bardzo utrudniona. Proces ten zazwyczaj jest długotrwały, a pacjent jest wciąż kierowany do kolejnych specjalistów. Jednak wykluczenie poważnych chorób, które mogą stać za takimi objawami, jest niezbędne, aby móc podjąć kolejne kroki. Dopiero gdy upewnimy się, że nasze tkanki i narządy, w których odczuwamy objawy, są zdrowe, możemy udać się do gabinetu psychologa/psychiatry.
Do typowych objawów zaburzeń psychosomatycznych należą:
- zawroty głowy spowodowane chronicznym stresem i napięciem,
- uderzenia gorąca niezwiązane z menopauzą, spowodowane silnym pobudzeniem emocjonalnym,
- drżenie rąk wywołane silnym i przewlekłym stresem,
- kołatanie serca o podłożu emocjonalnym,
- przyspieszone bicie serca bez związku z wysiłkiem fizycznym.
Zaburzenia psychosomatyczne to dziedzina stanowiąca duże wyzwanie dla psychiatrów i psychologów, a przykre objawy, których nie można wyjaśnić schorzeniem organicznym, są często źródłem wieloletnich cierpień pacjentów. Nierzadko zdarza się, że chorzy leczeni są wyłącznie objawowo, przez co dolegliwości związane z zaburzeniami psychosomatycznymi nawracają. Problemem jest również fakt, że wielu pacjentów nie może pogodzić się z faktem, że choroby, które ich dotykają, mają podłoże wyłącznie psychiczne. To często powoduje, że nie chcą podjąć leczenia w gabinecie psychologa lub psychiatry.
Odczuwany przez pacjenta stan chorobowy związany z zaburzeniami psychosomatycznymi może też niekiedy pełnić funkcję adaptacyjną. Oznacza to, że dolegliwości są dla pacjenta swoistą tarczą ochronną. Może wynikać to z faktu, że jako osoba chora ma ona lub on uprzywilejowaną pozycję w rodzinie bądź grupie.
Skrajnym przykładem takiej postawy jest hipochondria. Osoba cierpiąca na hipochondrię nie symuluje objawów choroby, jak zwykło się powszechnie uważać. Odczuwa ona objawy chorobowe i nie akceptuje zapewnień lekarzy o braku możliwości postawienia diagnozy, domaga się też kolejnych badań. Do najczęstszych dolegliwości zgłaszanych w przypadku hipochondrii należą bóle brzucha, klatki piersiowej, głowy i pleców. Ta grupa pacjentów domaga się stałej uwagi lekarzy, rekompensując sobie w ten sposób pogorszone funkcjonowanie społeczne i rodzinne.
Inną grupę pacjentów stanowią osoby, u których zaburzenia psychosomatyczne współistnieją z depresją. Określane są one wówczas maską depresji, gdyż chory zgłasza przede wszystkim dolegliwości ze strony ciała. Są to m.in. spadek energii, zaburzenia snu, dolegliwości bólowe, objawy ze strony układu sercowo-naczyniowego — kołatania serca, ból w klatce piersiowej, układu pokarmowego — zaburzenia żołądkowo-jelitowe, spadek łaknienia, układu płciowego — zaburzenia potencji i cyklu menstruacyjnego.
Teorie powstawania zaburzeń psychosomatycznych
O tym, że ludzka kondycja cielesna i psychiczna pozostają we wzajemnym związku lekarze wiedzieli przynajmniej od czasów Hipokratesa. Bardziej współcześnie Zygmunt Freud twierdził, że nieświadome myśli i uczucia mogą zostać zamienione w objaw fizyczny (czyli – somatyczny, tzw. reakcja konwersyjna). Formalne badania nad chorobami psychosomatycznymi rozpoczęły się w Europie na początku XX wieku. W rezultacie powstały 3 popularne teorie tłumaczące powstawanie tych zaburzeń, według nich:
- doświadczany przewlekle stres psychologiczny może wpływać na osłabienie konstytucjonalne organów ciała (które wtedy stają się źródłem powstania objawu somatycznego),
- poszczególne rodzaje stresu mają wywoływać określone choroby,
- połączenie predyspozycji fizjologicznych (słabość narządu) oraz stresu psychologicznego skutkuje powstawaniem zaburzenia psychosomatycznego.
Właśnie trzecia z tradycyjnych teorii jest najbliższa współcześnie dominującemu modelowi biopsychospołecznemu, zgodnie z którym zakłada się, że w powstawaniu różnych dolegliwości uczestniczą zarówno czynniki biologiczne jak i psychologiczne oraz społeczne.
Powiązania psychosomatyczne
Części ciała najczęściej dotknięte zaburzeniami psychosomatycznymi wiążą się z układami: trawiennym (np. wrzody żołądka), oddechowym (np. astma) oraz sercowo–naczyniowym (np. choroba wieńcowa).
Jednym z powszechniej znanych „powiązań psychosomatycznych” jest relacja pomiędzy stresem i chorobą wieńcową. Opisano tzw. „osobowość typu A” (lub wzór zachowania typu A) charakteryzujący osobę agresywną, rywalizującą, niecierpliwą i kontrolującą – będącą czynnikiem ryzyka rozwoju choroby wieńcowej. Wykazano, że osoby o tym typie osobowości mają istotnie większe szanse zachorowania niż np. osoby spokojne, mniej wrogie i mniej żyjące pod presją czasu. Postulowano nawet, że „osobowość typu A” jest poważniejszym czynnikiem ryzyka niż palenie, wysoki poziom cholesterolu czy podeszły wiek.
Stres może także wpływać na układ odpornościowy zwiększając narażenie na zakażenie bakteryjne lub wirusowe, a nawet na rozwój komórek rakowych. Osoby żyjące w przewlekłym stresie i słabo sobie z nim radzące częściej zapadają na choroby zakaźne. Wiadomo, że niektóre reakcje organizmu będącego pod wpływem stresu takie jak np. wydzielanie kortyzolu, adrenaliny i innych hormonów – tłumią aktywność układu odpornościowego. Badaniem tych zjawisk zajmuje się psychoneuroimmunologia – nauka badająca interakcje psychiki i fizjologii oraz ich wpływu na ludzką odporność.
Leczenie zaburzeń psychosomatycznych
Osoby dotknięte dolegliwościami psychosomatycznymi mogą skorzystać z pomocy psychologicznej i/lub lekarskiej. By poznać odpowiedni sposób leczenia powinny w pierwszej kolejności być poddane badaniom mającym wykluczyć obecność rzeczywistej choroby somatycznej, a gdy to nastąpi odpowiedni plan leczenia może przedstawić psycholog lub psychiatra.
Opracował: dr Grzegorz Mączka na podstawie: The Gale Encyclopedia of Psychology 2nd edition, Gale Group 2001
