Przeniesienie można określić jako zjawisko występujące w procesie psychoterapii, w ramach którego pacjent/klient nieświadomie przelewa (przenosi) na terapeutę reakcje emocjonalne, których doświadczał wobec ważnych osób z własnego życia. Przeniesienie często „pobrzmiewa echem” relacji pacjenta/klienta z rodzicami, lub innymi osobami, które odgrywały kluczowa rolę w jego przeszłości.
W rezultacie osoba będąca w procesie psychoterapii może czuć się np. zależna od terapeuty, może przeżywać uczucie wrogości, dystansu, nieufności, może doświadczać pociągu seksualnego, uwielbienia i wielu innych uczuć – bardziej związanych z własnymi przeszłymi doświadczeniami, niż z realnością tego kim faktycznie jest terapeuta. Innymi słowy to rodzaj nieświadomego przeniesienia „matrycy przeszłych relacji” na teraźniejszość.
Co to jest przeniesienie?
Przeniesienie to termin wprowadzony do psychologii przez Zygmunta Freuda. Wiedeński psychoanalityk zaobserwował, że jego pacjenci wykazują tendencje, by odnosić się do terapeuty w sposób, w jaki będąc dziećmi, kontaktowali się z bliskim otoczeniem, głównie z rodzicami. Innymi słowy, pacjent przenosi schematy komunikacji znane z dzieciństwa na relację ze swoim psychoterapeutą. Zjawisko przeniesienia ma charakter nieświadomy i może pojawiać się spontanicznie w relacjach międzyludzkich, ale to właśnie podczas sesji psychoterapeutycznej nabiera szczególnego znaczenia.
Z punktu widzenia psychologii społecznej, przeniesienie jest zjawiskiem pojawiającym się stale w społecznych interakcjach i nie jest w takim kontekście uważane za proces patologiczny. Badacze zauważyli, że ludzie mają skłonności do przypisywania nowo poznanym osobom cech osób dla nich ważnych. W konsekwencji takiego procesu, na osoby obce przenoszone są również uczucia związane z osobą ważną, na przykład matki czy ojca. I tak na przykład przypadkowo spotkana osoba, która wzbudzi w nas skojarzenie z trudnym rodzicem, może sprowokować nas do wyzwolenia ciągu wyuczonych w dzieciństwie, automatycznych reakcji. Psycholodzy określają ten proces, jako przypisywanie roli interpersonalnej, zgodnej z rolą ważnej osoby z przeszłości. Nieświadomy proces przeniesienia może sprawić, że stajemy się wobec pewnych osób przesadnie podejrzliwi, oczekując z ich strony np. ataku, gdyż tak właśnie postąpiłaby osoba z przeszłości, której cechy identyfikujemy w kimś innym. Bywa też odwrotnie — możemy poczuć silne uczucia do osoby, na którą przeniesiemy cechy naszej pierwszej miłości.
Pomimo braku świadomości, zdarza się, że nie działamy na podstawie obiektywnej oceny sytuacji, ale w oparciu o informacje, które automatycznie wynikają z naszych wspomnień. Stąd też możliwe trudności w ustaleniu, czy dana relacja nie jest naznaczona zależnościami z przeszłości. Warto więc zdawać sobie sprawę z istnienia zjawiska, jakim jest przeniesienie, ponieważ w ten sposób możemy doświadczać relacji z innymi ludźmi w sposób bardziej świadomy i racjonalny. Szczególnie dotyczy to osób, uczestniczących w procesie psychoterapeutycznym. Klient może zacząć stopniowo zacząć przenosić na terapeutę swoje nieświadome wzorce z przeszłości. Z czasem może zacząć dostrzegać w swoim psychoterapeucie cechy osoby ważnej i zacząć rozmawiać z terapeutą w sposób, jaki wykształcił w relacjach z tą osobą. Może też (nieświadomie) oczekiwać, że terapeuta będzie wykazywał określone zachowania, charakterystyczne dla osoby ważnej. Ważne jest, by psychoterapeuta w porę dostrzegł proces przeniesienia, jaki rozgrywa się w relacji terapeutycznej i pomógł klientowi w sposób świadomy i zrozumiały nazwać i przeżyć nieświadome treści. W zależności od indywidualnych cech osobowości, zjawisko przeniesienia może pojawić się po kilku tygodniach lub miesiącach terapii. Moment jego wystąpienia jest ważnym sygnałem dla psychoterapeuty (i wtórnie – dla pacjenta/klienta).
Przeniesienie sercem procesu psychoterapii
Niezależnie od tego jaką formę przyjmuje zjawisko przeniesienia, w niektórych podejściach terapeutycznych (np. w terapii psychodynamicznej) uważa się je za „serce procesu psychoterapii”. Zygmunt Freud twierdził wręcz, że pacjent/klient potrzebuje przeżyć te uczucia ponownie w relacji terapeutycznej (w zjawisku przeniesienia), aby uzmysłowić sobie ich istnienie i moc ich wpływu na własne motywacje i budowanie relacji z ludźmi. Przykładowo – omawiając w terapii zjawisko przeniesienia – można zorientować się, że nieświadomie traktujemy pewne osoby np. jako wrogie nam, powtarzając schemat relacji z „wrogim” rodzicem. Wgląd uzyskany dzięki analizie reakcji przeniesieniowych pozwala lepiej zrozumieć źródła własnych (niekiedy niezrozumiałych czy nie w pełni racjonalnych) zachowań, przepracować je i rozwinąć bardziej dojrzałe schematy funkcjonowania.
Terapeuta niczym katalizator
Freud opisywał mechanizm przeniesienia w analogii do zjawiska chemicznego: porównał osobę terapeuty do katalizatora, a efekty przeniesienia do wyższej temperatury, w której może dojść do transformacji objawów. Freud twierdził także, że zjawisko przeniesienia nie występuje jedynie w psychoterapii pomiędzy terapeutą i pacjentem/klientem. Twierdził, że pewne wzorce relacji są powszechnie powtarzane przez ludzi (powtórnie przeżywane) z wieloma osobami. Przykładowo, jeśli osoba, którą poznajemy w pewnych aspektach przypomina nam kogoś z przeszłości, mamy nieświadomą skłonność do przypisywania jej cech tej osoby, niezależnie od tego jaka ona w istocie jest. Można np. bardzo polubić kolegę, który przypomina naszego brata (jeśli lubiliśmy brata), lub czuć niechęć wobec koleżanki, która przypomina naszą siostrę (jeśli nie lubiliśmy siostry).
Podsumowanie
Przeniesienie jest naturalnym zjawiskiem w psychoterapii, a jego analiza i zrozumienie stanowi szansę na lepsze poznanie dotąd nieuświadomionych aspektów samego siebie, które niejako „poza naszą wiedzą” mogą kształtować nasze zachowania i wybory życiowe. Tym samym to szansa na wypracowanie skuteczniejszych i mniej uciążliwych schematów zachowań i relacji z ludźmi.
