Temperament można określić jako indywidualną „naturę emocjonalną”, uwzględniającą poziom energii, dominujący nastrój oraz wrażliwość na stymulację (na bodźce).
Zmienność temperamentu najłatwiej zaobserwować u noworodków: niemal natychmiast po narodzinach niektóre dzieci są spokojne, podczas gdy inne dużo płaczą. Niektóre lubią być trzymane w ramionach, inne protestują. Jedne koi spokojna muzyka, inne płaczą tak głośno, że nawet jej nie słyszą.
Jakie są cechy temperamentu?
Współczesna psychologia definiuje temperament jako zespół cech, które ujawniają się już w dzieciństwie i mają wpływ na kształtowanie się i rozwój osobowości. Arnold H. Buss i Robert Plomin wyodrębnili trzy zasadnicze cechy określające strukturę temperamentu: emocjonalność, aktywność i towarzyskość. Również polska psychologia podjęła temat temperamentu, czego owocem stała się regulacyjna teoria temperamentu, której autorem jest Jan Strelau.
Ten polski psycholog, kontynuator badań Pawłowa nad podstawowymi cechami układu nerwowego, wyodrębnił dwie składowe temperamentu: reaktywność i aktywność. Według Strelaua ta pierwsza cecha decyduje o tym, z jaką intensywnością reagujemy na rożne sytuacje i zachowania innych ludzi. Druga zaś przejawia się w ilości i intensywności działań, które podejmujemy z własnej inicjatywy. Strelau zaobserwował też, że osoby o wysokim stopniu aktywności charakteryzują się niską reaktywnością. Wysokiemu poziomowi reaktywności towarzyszy zaś niska aktywność. Najlepiej, jeśli te dwie cechy równoważą się w sposób pozwalający na regulację podejmowanych przez nas działań na optymalnym poziomie. Jeśli bowiem w temperamencie danej osoby przeważa reaktywność, wówczas potrzebuje ona stałej stymulacji poprzez wyznaczanie jej konkretnych zadań i obowiązków. Gdy pojawiają się niespodziewane sytuacje, w których należy podjąć nowe działania, osoby wysoko reaktywne odczuwają zmęczenie, znużenie i chęć wycofywania się. Natomiast osoby o wysokiej aktywności potrafią działać pod wpływem własnych stanów wewnętrznych i otoczenia, w jakim funkcjonują — często są aktywne społecznie.
Kontynuując badania nad aktywnością i reaktywnością Strelau wyodrębnił kolejne cechy, które składają się na ludzki temperament. Są to:
- żwawość — ujawnia się w szybkim reagowaniu, wysokim tempie aktywności i elastyczności zachowań
- perseweratywność — wyraża się w skłonności do kontynuowania i powtarzania zachowań oraz doświadczania stanów emocjonalnych po zaprzestaniu działania bodźca
- wrażliwość sensoryczna — przejawia się w tendencji do reagowania na bodźce o słabym nasileniu
- reaktywność emocjonalna — wyraża się w stałej dla jednostki intensywności reakcji, a także w dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej
- wytrzymałość — charakteryzuje się zdolnością do podejmowania adekwatnych działań, wymagających długotrwałej lub intensywnej aktywności w trudnych warunkach
- aktywność — tendencja do zachowań dostarczających wysokiej stymulacji zewnętrznej
Według Strelaua temperament jest więc wypadkową sześciu powyższych cech i proporcji, w jakich składają się one na całość. Skoro więc temperament przejawia się w zachowaniu i decyduje o tym, w jaki sposób działamy, to na tej podstawie można wyróżnić różne style ludzkiego działania. Strelau uważał, że istnieją dwa podstawowe sposoby zachowań. Pierwszy z nich, który Strelau nazwał stylem wspomagającym, charakteryzuje osoby wysokoreaktywne. Intensywna stymulacja sprawia, że osoby tego typu nie potrafią utrzymać efektywności, a mobilizacja organizmu wiąże się u nich z wysokimi kosztami psychicznymi i fizycznymi. W sytuacjach trudnych osoby o wysokim stopniu reaktywności będą reagować gniewem lub płaczem, łatwo też zrezygnują z osiągnięcia celu.
Przeciwieństwem stylu wspomagającego jest styl prostolinijny. Charakteryzuje on osoby niskoreaktywne, które dobrze czują się w sytuacjach o wysokim poziomie stymulacji. Wykazują się one odpornością i zadaniowym podejściem do działań. Nastawione są na pokonywanie przeszkód i utrzymanie działania, nie poddając się chwilowym trudnościom.
Czy temperament jest cechą wrodzoną?
W związku z powyższymi obserwacjami współcześnie często uważa się, że temperament ma charakter wrodzony, biologiczny i stosunkowo niezmienny. Jest jednym z aspektów szerszego pojęcia jakim jest osobowość, jest jej „biologiczną składową”. Niemniej jednak wielu fachowców twierdzi, że temperament w pewnym zakresie może się zmieniać i tak np. kapryśne niemowlaki mogą wyrosnąć na spokojnych nastolatków, a pasywne (bierne) dzieci mogą zostać klasowymi „rozrabiakami”. Relacje z rodzicami, rodzeństwem oraz inne interakcje i doświadczenia życiowe istotnie wpływają na temperament. Co prawda spokojne dzieci mają mniejszą szansę stać się chuliganami, a dzieci pełne energii mają mniejszą szansę na rozwój fobii społecznej, niemniej jednak to jak ostatecznie ukształtuje się osobowość wynika (między innymi) z dynamicznej interakcji wrodzonych cech temperamentalnych i charakterystyki środowiska rozwoju. Środowisko może zarówno wzmocnić pozytywne cechy temperamentalne jak i je osłabić.
Opracował: mgr Grzegorz Mączka na podstawie: The Gale Encyclopedia of Psychology 2nd edition, Gale Group 2001
