Definicja pojęcia somatyzacji
Termin somatyzacja wywodzi się z języka greckiego (somatikos – cielesny, związany z ciałem). Oznacza tendencję do doświadczania i wyrażania dyskomfortu psychologicznego w formie objawów somatycznych (cielesnych) oraz do poszukiwania pomocy medycznej w związku z ich obecnością. Innymi słowy somatyzacja to nieświadome i niecelowe generowanie objawów fizycznych będących przejawem dolegliwości psychologicznych takich jak np. lęk.
Termin somatyzacja wprowadził w 1924 roku austriacki lekarz i psycholog, uczeń Zygmunta Freuda – Wilhelm Stekel. Nasiloną postać somatyzacji określa się w psychiatrii zaburzeniem somatyzacyjnym. Może (choć nie musi) być ona związana z występowaniem innych dolegliwości psychicznych, takich jak zaburzenia nastroju (np. depresja) lub zaburzenia lękowe (np. zespół lęku uogólnionego).
W teorii psychodynamicznej somatyzacja jest rozumiana jako psychologiczny mechanizm obronny ego: nieświadome skanalizowanie wypartych uczuć w objawy somatyczne, jako forma symbolicznej komunikacji. Przykładowo objaw mdłości może symbolicznie wyrażać niechęć, wstręt czy przesyt, doświadczane wobec konkretnego problemu.
Somatyzacja jest częstym sposobem doświadczania i wyrażania trudności emocjonalnych u dzieci. Dowiedziono, że dzieci z rodzin, w których wiele uwagi poświęca się skargom somatycznym, częściej stosują (nieświadomie) mechanizm somatyzacji w życiu dorosłym.
Jakie choroby określa się mianem psychosomatycznych?
W medycynie coraz powszechniej obserwuje się holistyczne podejście do człowieka. Znana jest zależność zaburzeń psychicznych i chorób somatycznych, a także ich wzajemne powiązania. Z tym zjawiskiem wiąże się pojęcie somatyzacji oraz chorób psychosomatycznych, które są powiązane z niewłaściwym wyrażaniem emocji.
Duże znaczenie ma rodzaj mechanizmów obronnych, stosowanych przez danego człowieka. W przypadku gdy pojawiają się mechanizmy wyparcia, wówczas mogą rozwinąć się zaburzenia psychosomatyczne. W odpowiedzi na niekorzystne bodźce płynące ze środowiska pojawiają się reakcje fizjologiczne w postaci zakłóceń pracy narządów. W ten sposób rozpoczyna się rozwój chorób psychosomatycznych. Somatyzacja może więc być rozumiana jako nieświadome przeżywanie psychologicznego cierpienia w postaci symptomów cielesnych, które nie mają jednak podłoża organicznego.
Somatyzacja to zjawisko, które stawia poważne wyzwanie dla medycyny. Szacuje się bowiem, że aż 30% zgłaszanych przez pacjentów dolegliwości nie ma podłoża organicznego, a są wynikiem pojawienia się zespołów psychosomatycznych. Zespoły te opisywane są w literaturze jako odrębne jednostki kliniczne, jednak pewne ich składowe są wspólne dla wszystkich. Nieobecność schorzeń organicznych, wystarczających do wyjaśnienia objawów zgłaszanych przez pacjenta, sugeruje, że wytłumaczenia należy szukać w czynnikach psychologicznych.
Często występującymi i dobrze już znanymi lekarzom wielu specjalności zaburzeniami pojawiającymi się w wyniku somatyzacji są: zespół jelita drażliwego, przewlekły ból w podbrzuszu, fibromialgia, nietypowy ból w klatce piersiowej, napięciowe bóle głowy i napady rzekomopadaczkowe.
Zazwyczaj pacjenci z zaburzeniem somatyzacyjnym, znanym medycynie jako zespół Briqueta posiadają obszerną dokumentację medyczną. Takie osoby uskarżają się na wiele dolegliwości i odwiedzają lekarzy różnych specjalności, domagając się od nich coraz to nowych, najczęściej niepotrzebnych badań. Mimo braku istnienia poważnej choroby organicznej pacjenci kontynuują diagnostykę, a ich życie zdominowane jest próbami leczenia objawów, które odczuwają. Somatyzacja wywołuje objawy nietypowe, ale najczęściej występujące w obrębie jednego układu, na przykład trawiennego. Jednak po wyczerpaniu wszystkich możliwości diagnostycznych, mogą być przez pacjenta „przeniesione” (oczywiście nieświadomie) na inny obszar, jak układ krążenia czy nerwowy. Wówczas pacjent ponawia badania, tym razem szukając przyczyn swojego cierpienia w innych narządach. Często pojawia się uczucie frustracji spowodowane przekonaniem, że lekarze nie niosą oczekiwanej pomocy i ulgi w bólu doświadczanym przez pacjenta.
Warto wspomnieć, że istnieją też w medycynie zupełnie inne podejścia do zjawiska, jakim jest somatyzacja. Własną interpretację interakcji pomiędzy psychiką i ciałem wprowadził na przykład amerykański psychiatra Franz Alexander, który uważał, że każda choroba jest w swej istocie psychosomatyczna — zaburzenia fizjologiczne zawsze wywoływane są przez czynniki psychiczne. Zgodnie z tym postulatem, współczesna medycyna uznaje za udowodnione powiązania zakłóceń emocjonalnych w podłożu wielu chorób takich jak: astma oskrzelowa, wrzody żołądka, nadciśnienie tętnicze, nadczynność tarczycy, niektóre dermatozy czy zapalenie jelita grubego.
Leczenie somatyzacji
Objawy somatyzacyjne rzadko ustępują przy zastosowaniu fizykalnych metod leczenia/terapii. Osoba nimi dotknięta często „wędruje” od lekarza do lekarza w poszukiwaniu właściwej diagnozy i ulgi objawowej. Zwykle jednak uzyskanie trwałej poprawy jest możliwe dopiero po zidentyfikowaniu i przepracowaniu trudności emocjonalnych i konfliktów psychologicznych leżących u podstaw tych objawów. Z tego względu zalecaną metodą leczenia somatyzacja jest psychoterapia, najczęściej w nurcie psychodynamicznym lub poznawczo-behawioralnym.
Opracował: dr Grzegorz Mączka
