Osobowość można najprościej określić jako zestaw elementów (funkcji) naszej psychiki i zachowań, poprzez które każda osoba odróżnia się od innych.
Osobowość jest jednym z kluczowych pojęć dla psychologii. Systemy teoretyczne stworzone przez psychiatrów i psychologów od czasów Zygmunta Freuda mające za zadanie wyjaśniać funkcjonowanie ludzkiego umysłu i zachowania można określić teoriami osobowości. Dostarczają one sposobów do opisywania cech człowieka oraz zapewniają ramy dla rozumienia takich zagadnień jak: różnice indywidualne, rozwój osobowości od narodzin po dorosłość, a także jakie są przyczyny, natura i możliwości leczenia zaburzeń psychicznych.
Czym jest osobowość człowieka?
Osobowość, którą potocznie nazywamy charakterem, to zespół w miarę stałych cech człowieka utrzymujących się w trakcie całego życia. Dlatego znając charakter danej osoby, możemy dość trafnie przewidzieć jej zachowanie w danej sytuacji — wówczas mówimy, że ktoś zachowuje się zgodnie ze znanym nam już wcześniej schematem. Natomiast w ujęciu naukowym osobowość człowieka to wielowymiarowa i bardzo złożona koncepcja stanowiąca fundament dla wielu dziedzin nauki, w tym psychologii, socjologii czy filozofii. Chociaż każdy z nas posiada swoją indywidualną osobowość, to jednak istnieją pewne powszechne cechy, które umożliwiają jej badanie. Osobowość można też klasyfikować, czyli wyróżniać te cechy wspólne, które składają się na typ osobowości.
Teoria osobowości według Hipokratesa
Prawdopodobnie najstarszą znaną teorię osobowości zbudował grecki lekarz Hipokrates (400 lat p.n.e.) w oparciu o tzw. teorię humoralną. „Humorami” określał on cztery płyny znajdujące się jego zdaniem w ludzkim ciele. Hipokrates twierdził, że w zależności od ich proporcji ludzie charakteryzują się różnym usposobieniem. Wyróżnił cztery typy osobowości:
- sangwinik (przewaga krwi – łac. sanguis) optymistyczny, energiczny,
- flegmatyk (przewaga śluzu – gr. phlegma) powolny, „flegmatyczny”,
- choleryk (przewaga żółci – gr. chole) wybuchowy,
- melancholik (przewaga czarnej żółci – gr. melas chole) smutny, depresyjny.
Koncepcja Hipokratesa wywarła istotny wpływ w Europie Zachodniej w okresie średniowiecza i renesansu. Odwołania do jego teorii można znaleźć choćby w sztukach Szekspira. Dziś zaproponowane przez niego typy osobowości nadal funkcjonują w języku potocznym.
W zdecydowanie bardziej współczesnych czasach (XX wiek) zasadniczy wpływ na to jak obecnie myślimy o osobowości miały trzy inne teorie: psychodynamiczna, fenomenologiczna oraz behawioralna.
Teoria psychodynamiczna
(pierwotnie znana jako psychoanaliza) została zapoczątkowana przez Zygmunta Freuda. Zaproponował on opis obejmujący trzyczęściową strukturę osobowości składającą się z:
- ID – dążącego do zaspokojenia podstawowych instynktów,
- EGO – godzącego wymagania id z ograniczeniami społecznymi,
- SUPEREGO – reprezentującego uwewnętrznione normy rodzicielskie i społeczne.
W odróżnieniu od koncepcji Hipokratesa, teoria psychodynamiczna zakładała istnienie ciągłego konfliktu pomiędzy elementami składowymi osobowości. To właśnie te konflikty miały zdaniem Freuda definiować osobowość. Psychoanaliza miała pomóc pacjentom rozwiązać własne konflikty poprzez analizę nieświadomych myśli, uczuć i motywacji, za pomocą takich metod jak m.in. analiza wolnych skojarzeń. Kolejnym charakterystycznym elementem koncepcji Freuda był nacisk na znaczenie doświadczeń dziecięcych w kształtowaniu osobowości.
Teoria fenomenologiczna
(fenomenologia) podkreśla znaczenie subiektywnego doświadczania rzeczywistości oraz ludzkiego dążenia do zrealizowania własnego potencjału tzw. (samoaktualizacji), jako głównych elementów określających osobowość. Ta optymistyczna koncepcja zakłada, że ludzie mają wrodzoną tendencję ku dobroci, miłości i twórczości, a ich podstawową siłą napędową jest dążenie do samospełnienia. Carl Rogers, którego imię najczęściej pojawia się w kontekście tej teorii, postrzegał autentyczne doświadczanie siebie samego jako podstawowy składnik rozwoju osobistego i dobrostanu jednostki. Autor ten zakładał, że obraz tego kim jesteśmy może ulec zniekształceniu jeśli ważne osoby w naszym otoczeniu odnoszą się do nas pozytywnie, w sytuacji wymagającej od nas stłumienia autentycznych uczuć (co tym samym wzmacnia to tłumienie). Innymi słowy osoba może odnieść wrażenie, że: „aby być aprobowanym nie mogę być do końca sobą”. Rogers stworzył tzw. „terapię skoncentrowaną na kliencie”, która zakładała stałe okazywanie empatii i bezwarunkowej akceptacji dla klienta, by wspierać jego naturalną tendencję do zachowania się zgodnie z jego prawdziwymi potrzebami, myślami i uczuciami.
Teoria behawioralna
Postrzega osobowość jako zestaw wyuczonych zachowań, uzyskanych w toku dotychczasowych doświadczeń w mechanizmie warunkowania klasycznego (Pawłowowskiego) i instrumentalnego (Skinnerowskiego), oraz ukształtowanych poprzez wzmocnienia w postaci nagród i kar. Współcześnie teorię behawioralną często łączy się z poznawczą (teoria poznawczo–behawioralna), uwzględniając rolę tzw. procesów poznawczych (jak pamięć, uwaga, koncentracja) w uczeniu się. Zwolennicy tej ostatniej teorii badają nie tylko „zachowania wyuczone”, ale także ludzkie oczekiwania, przekonania na temat siebie, innych i świata. Przykładem tego jak procesy poznawcze mogą wpływać na ludzkie zachowanie jest tzw. poczucie umiejscowienia kontroli według Juliana Rottera. Ludzi możemy podzielić na posiadających bardziej wewnętrzne lub bardziej zewnętrzne poczucie umiejscowienia kontroli. Osoby z „wewnętrzną kontrolą” czują, że to oni panują nad biegiem wydarzeń, podczas gdy ludzie z „kontrolą zewnętrzną” czują, że nie mają większego wpływu na okoliczności. Innym przykładem jest tzw. poczucie samoskuteczności Alberta Bandury. Zakłada ono, że ludzie „uczą się myśleć o sobie jako o bardziej lub mniej skutecznych”, co w bardzo istotny sposób wpływa na ich funkcjonowanie.
Teorie czynnikowe osobowości
Fenomen, jakim jest osobowość, zajmował umysły zarówno starożytnych filozofów, jak i prekursorów współczesnej psychologii — teorią osobowości zajmował się między innymi Zygmunt Freud. Obecnie jednak starsze koncepcje ustąpiły miejsca teoriom czynnikowych. Modele te koncentrują się na różnicach między jednostkami, które można określić za pomocą czynników takich jak ekstrawersja, neurotyzm, sumienność, ugodowość i otwartość na doświadczenia.
Jedną z nich była 3-czynnikowa teoria osobowości, opracowana w latach 50. i 60. XX wieku przez Hansa Eysencka. Według tej teorii osobowość składa się z trzech czynników: neurotyczności, ekstrawersji i psychotyzmu. Neurotyczność odnosi się do tendencji do doświadczania negatywnych emocji, takich jak lęk, niepokój i depresja. Ekstrawersja dotyczy tendencji do poszukiwania stymulacji zewnętrznych oraz interakcji z ludźmi i otoczeniem. Psychotyzm natomiast wyraża się w cechach związanych z nietypowym myśleniem, takich jak impulsywność i kreatywność. Teoria ta była krytykowana za swoją prostotę i niedostateczne uwzględnienie złożoności ludzkiej osobowości. Choć wielu badaczy nadal posługuje się tymi trzema czynnikami jako narzędziem do opisu i klasyfikacji zachowań i preferencji, to większą popularnością cieszy się obecnie model 5-czynnikowy.
Zgodnie z teorią 5-czynnikową osobowość człowieka składa się z pięciu podstawowych cech:
- Ekstrawersja — tendencja do bycia asertywnym, towarzyskim i otwartym na interakcje z innymi ludźmi.
- Neurotyzm — skłonność do doświadczania negatywnych emocji, takich jak lęk, smutek i złość.
- Sumienność — poziom organizacji, odpowiedzialności i samodyscypliny, które składają się na skłonność do dokładności i konsekwencji.
- Ugodowość — poziom empatii i współczucia, które decydują o skłonności do akceptacji i wybaczania innym ludziom.
- Otwartość na doświadczenia — poziom zainteresowania sztuką, kulturą i nauką, innowacyjność i kreatywność.
Te pięć cech, które wydają się uogólnieniem ludzkiej osobowości, mają istotne implikacje dla różnych aspektów naszego życia. Nasilenie konkretnych cech i sposób zewnętrznego ich wyrazu konstytuują typ osobowości, a także decydują o naszym indywidualnym charakterze.
Ostatnie dziesięciolecia charakteryzują się intensywnym rozwojem badań nad osobowością i psychologią człowieka. Obecnie to są nie tylko studia kliniczne, gdyż dysponujemy coraz doskonalszymi metodami badań neurofizjologicznych i neuroobrazowych (neuroscience). Wyniki tych prac przekładają się na lepsze rozumienie psychiki człowieka oraz mechanizmów powstawania zaburzeń, a tym samym wpływają na poprawę metod diagnostycznych i terapeutycznych jakimi dysponuje psycholog, psychoterapeuta czy psychiatra.
Opracował: mgr Grzegorz Mączka na podstawie: The Gale Encyclopedia of Psychology 2nd edition, Gale Group 2001
