Temat zachowań ryzykownych młodzieży nadal pozostaje tematem tabu. Profilaktyka tych zachowań w praktyce nie spełnia wymagań Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). Ogranicza się do przestrzegania przed zachowaniami seksualnymi, straszenia karami, często ośmieszania, straszenia grzechem, ciążą lub chorobami. Samodzielne korzystanie przez młodzież z usług lekarza ginekologa przed 18 rokiem życia jest w Polsce nielegalne. Stanowi to poważny problem w przypadku braku warunków rodzinnych, które umożliwiałyby uzyskanie wsparcia dla nastolatka podejmującego zachowania seksualne. Profilaktyka w ramach szkoły jest limitowana i w większości przypadków nie realizuje wytycznych WHO. Jak pokazuje szereg badań młodzież ma bardzo ograniczoną wiedzę na temat seksualności, często niezgodną z wiedzą medyczną i psychologiczną. Jednocześnie młodzież posiada nieograniczony dostęp do informacji na temat seksualności w Internecie, spotyka się z różnymi przekonaniami kolegów i osób, które popularyzują seks nie uwzględniając rzetelnej wiedzy. Internet zawiera treści pornograficzne, które są dostępne i powszechnie oglądane przez ponad 20% uczniów szkoły podstawowej i ponad 90% uczniów szkół gimnazjalnych.
Ryzykowne zachowania a relacje z dorosłymi
Być może trudności przeżywane w okresie adolescencji są również efektem samospełniającej się przepowiedni dorosłych, którzy spodziewają się problemowych zachowań młodzieży, ponieważ sami doświadczają trudności ze zmianą nastawienia wobec dorastających dzieci. Możliwe, że w relacji z młodzieżą tworzymy samoczynny mechanizm dodatniego sprzężenia zwrotnego. Kontrola dorosłych i nacisk na przestrzeganie nienegocjowanych zasad wywołuje silniejszy opór i frustracje. Za frustracją idzie potrzeba odreagowania napięcia i mniejsza kontrola nad zachowaniem. Mniejsza kontrola wywołuje z kolei mniej odpowiedzialne decyzje nastolatków i wtórnie – u dorosłych potrzebę silniejszej kontroli. Również mały nacisk kładziony na dialog z młodzieżą nie daje jej możliwości internalizowania przez nią korzystnych zachowań i nabywania umiejętności prowadzenia uwewnętrznionego dialogu między impulsywnymi działaniami a potrzebą bezpieczeństwa.
Ryzykowne zachowania seksualne mogą być wyrazem buntu młodzieży wobec:
- krytykowania i straszenia karą, grzechem w związku z podejmowaną aktywnością seksualną,
- braku poczucia akceptacji, braku szacunku dla autonomii,
- braku partnerskiej rozmowy na temat rozwijającej się seksualności,
- braku zrozumienia potrzeb związanych z intymnymi relacjami, braku zrozumienia wobec potrzeby rozładowania seksualnego napięcia.
Brak rozmowy, zbyt silne tabu może skazywać młodego człowieka na samodzielne poszukiwanie wiedzy i na eksperymentowanie z życiem seksualnym bez przygotowania. Zarazem może wzbudzać lęk, wstyd przed ujawnianiem potrzeb seksualnych i aktywności seksualnej. Taka sytuacja wpływa na poważne podniesienie ryzyka zajścia w niepożądaną ciążę oraz na zakażenie chorobami przenoszonymi drogą płciową. Jeśli aktywność seksualna zaczyna się łączyć z używaniem środków psychoaktywnych, ryzyko niepożądanych skutków jest jeszcze większe.
Dialog Motywujący w pracy z nastolatkami
Stosowanie metody Dialogu Motywującego (DM) jako profilaktyki w pracy z nastolatkami podejmującymi ryzykowne zachowania seksualne może przynosić większe korzyści w porównaniu do innych wdrażanych metod profilaktyki, terapii i interwencji. DM kładzie silniejszy nacisk na rozwój zasobów jednostki niż na wykrywaniu obszarów deficytowych (brak dojrzałości, niski poziom odpowiedzialności, stosowanie agresji, niski poziom lęku przed karą). W DM więcej uwagi poświęca się rozwojowi umiejętności samodzielnego wyciągania wniosków, rozumienia potrzeb własnych i innych osób oraz rozwojowi kompetencji społecznych. W tym aspekcie może być dobrą metodą do pracy z uwagi na to, że młodzież silniej koncentruje się na potencjalnych korzyściach niż na konsekwencjach zachowań. Nastolatki posiadają nieco odmienną od dorosłych percepcję czasu i ryzyka. Uważają, że są mniej narażone na konsekwencje własnego działania w przyszłości, na przykład na zakażenie wirusem HIV. Skuteczność omawianej metody podnosi się wtedy, gdy prowadzący posiada również wiedzę zgodną ze współczesnymi standardami medycznymi, psychologicznymi w obszarze seksualności.
Dialog motywujący a ryzykowne zachowania seksualne
Dialog motywujący w kontekście ryzykownego zachowania seksualnego nastolatków może być pomocny w kilku obszarach:
- budowanie kompetencji społecznych i autonomii, pobudzanie do refleksji na temat własnych decyzji i wyborów w zakresie życia intymnego,
- praca z ambiwalencją charakterystyczną we wszystkich zachowaniach ryzykownych (rozbieżność pomiędzy wyobrażeniem o seksie zbudowanym w oparciu o materiały pornograficzne a realnymi potrzebami psychologicznymi, pomiędzy zachowaniem a wyznawanymi wartościami, między potrzebami własnymi a emocjami innej osoby),
- modelowanie zdrowych zachowań poprzez okazywanie szacunku, akceptacji oraz odzwierciedlanie trudności, dzięki czemu osoba nabywa większą zdolność mentalizacji siebie i innych (nadawanie znaczenia działaniom, rozumienie ich w kategoriach: myśli, emocji, potrzeb, intencji),
- praca z oporem, który jest sygnałem wskazującym na konieczność zmiany strategii i narzędzi pracy,
- wydobywanie zasobów i rozwój różnych kompetencji (samooceny, radzenia sobie z emocjami, samodzielnego wyciągania wniosków, samodzielnego stawiania rozwojowych pytań, bilansowanie zysków i strat chroniących przed ryzykownym seksem),
- odkrywanie emocji i potrzeb, motywacji własnych i innych osób, rozumienie przyczyn i konsekwencji zachowań seksualnych, rozumienie dysonansów stojących za decyzjami na temat aktywności seksualnej; rozumienie sprzeczności między wartościami, planami a ryzykownym seksem,
- oddziaływanie na ryzykowne zachowania seksualne poprzez wpływ na czynniki pośredniczące (spożywanie alkoholu, używanie narkotyków, lęki, depresja).
Umiejętność dialogu w ważnych dla młodzieży sprawach nie jest rzeczą łatwą, szczególnie jeśli jako dorośli sami mamy trudność z rozmową na temat seksu. Praktyka i badania pokazują, że umiejętność rozumienia potrzeb młodzieży i rozmowa na tematy intymne często zyskuje nową jakość w towarzystwie bezstronnego obserwatora, specjalisty. Wsparcie w lepszym komunikowaniu własnych obaw jako opiekuna, rodzica oraz zrozumienie powodów ryzykownego zachowania dorastającego człowieka, może wiele ułatwić w zakresie budowanie współpracy nastolatek-dorosły.
Tekst stanowi streszczenie artykułu mgr Cezarego Barańskiego, który ukazał się w naukowym opracowaniu monograficznym w czasopiśmie Praca socjalna (nr 1/2016), pt. Promocja zdrowia seksualnego osób niepełnosprawnych [pod redakcją naukową dr. Remigiusza Kijaka].)
