Zaburzenia zachowania rozpoznajemy wtedy gdy dziecko lub nastolatek w powtarzalny sposób przekracza normy społeczne, a nawet łamie prawo. U dzieci nasilenie takich zachowań bywa zwykle nieco mniejsze i nie przekracza norm prawnych – rozpoznaje się wtedy zaburzenia opozycyjno-buntownicze.
Zaburzenia zachowania i zaburzenia opozycyjno-buntownicze występują nawet u 10% dzieci i nastolatków. Częściej stwierdza się je u chłopców.
Objawy zaburzeń zachowania i zaburzeń opozycyjno-buntowniczych u dzieci i młodzieży
Zaburzenia opozycyjno-buntownicze
Przejawiają się tendencją do buntu i konfliktów z osobami reprezentującymi autorytet (rodzice, nauczyciele, inni opiekunowie). Dziecko odmawia spełniania poleceń, postępuje na przekór oczekiwaniom, przeciwstawia się ustanowionym zasadom, często „wchodzi w dyskusje” z dorosłymi, zamiast spełniać ich polecenia, zachowuje się prowokacyjnie, z rozmysłem sprawia innym przykrość, a jednocześnie jest bardzo wrażliwe na swoim punkcie i długo rozpamiętuje urazy. Zdarzają się ataki gwałtownej złości i agresji, zwłaszcza wtedy gdy coś się dzieje nie po jego myśli. Rodzice często opowiadają, że dziecko potrafi jednak zapanować nad swoim postępowaniem i zachowuje się bardzo poprawnie w nowych sytuacjach lub wobec mniej znanych osób.
Zaburzenia zachowania
Jeśli zachowania dziecka znacznie przekraczają normy społeczne i pojawiają się działania niezgodne z prawem (kradzieże, włamania, ucieczki z domu, picie alkoholu, stosowanie narkotyków, wagary, itp.) oraz naruszające nietykalność innych osób (pobicia, pogróżki, zastraszanie, itp.), rozpoznaje się zaburzenia zachowania. Częściej, choć nie zawsze, dotyczą one nastolatków i wielu przypadkach poprzedzają je zaburzenia opozycyjno-buntowniczne w okresie dzieciństwa.
Przyczyny zaburzeń zachowania/zaburzeń opozycyjno-buntowniczych
Do rozwoju zaburzeń zachowania/zaburzeń opozycyjno-buntowniczych przyczyniają się:
- czynniki biologiczne (np. nieprawidłowości w budowie anatomicznej mózgu, zaburzenia poziomu neuroprzekaźników w mózgu),
- genetyczne i psychospołeczne (brak odpowiedniej opieki, nadmiernie surowe wychowanie lub zaniedbanie, doświadczenie nadużycia seksualnego lub przemocy, niski status społeczny rodziny, częste zmiany miejsca zamieszkania lub zmiany szkoły, kontakt z innymi osobami naruszającymi normy społeczne).
Rozpoznanie zaburzeń zachowania/zaburzeń opozycyjno-buntowniczych
Rozpoznanie stawia się na podstawie rozmowy z dzieckiem i obserwacji jego zachowania, a także dokładnego wywiadu od opiekunów dziecka, uwzględniającego także informacje od innych osób zaangażowanych w opiekę nad dzieckiem, szczególnie od nauczycieli.
Jeśli psycholog dzieci i młodzieży i/lub psychiatra, że problemy dziecka mogą mieć związek z zaburzeniami neurologicznymi, kieruje dziecko na odpowiednią konsultację.
Bardzo pomocne i wskazane jest również dokładne badanie psychologiczne, w którym ocenia się m.in., czy rozwój intelektualny dziecka przebiega prawidłowo i czy rozumie ono normy społeczne.
W diagnostyce różnicowej należy uwzględnić zaburzenia emocjonalne i ADHD (z którymi jednocześnie zaburzenia zachowania często współwystępują), zaburzenia psychotyczne, chorobę afektywną dwubiegunową, zespół stresu pourazowego.
Terapia zaburzeń zachowania/zaburzeń opozycyjno-buntowniczych
Terapia stosowana w przypadku zaburzeń zachowania/zaburzeń opozycyjno-buntowniczych opiera się na złożonych metodach terapeutycznych, z zaangażowaniem rodziców, nauczycieli i innych opiekunów. Prowadzi się psychoedukację rodziców, nauczycieli i innych opiekunów dziecka, wyjaśniając im czym są zaburzenia zachowania i jakie są sposoby postępowania. W ramach tzw. warsztatów umiejętności rodzicielskich (tzw. szkół dla rodziców) opiekunowie uczą się stosowania skutecznych metod wychowawczych (czyli interwencji behawioralnych) ustalania i egzekwowania zasad.
Często wskazana jest psychoterapia indywidualna dziecka, treningi umiejętności społecznych i radzenia sobie z agresją. W wielu przypadkach korzystna jest terapia rodzinna, która pozwala na poprawę komunikacji i relacji między dzieckiem a innymi członkami rodziny.
Jeśli dziecko nagminnie działa w sposób naruszający normy prawne (np. wagaruje, kradnie), sąd rodzinny może orzec nadzór kuratora, a w przypadku braku poprawy – kieruje dziecko do odpowiedniej placówki resocjalizacyjnej.
Leki mogą być się pomocne jako uzupełnienie oddziaływań terapeutycznych, ale farmakoterapia zaburzeń zachowania sama w sobie jest mało skuteczna. Stosuje się leki przeciwpsychotyczne, uspokajające i tzw. stabilizatory nastroju, których zadaniem jest obniżenie poziomu napięcia i rozdrażnienia, a przez to zmniejszenie tendencji do impulsywnych i agresywnych zachowań.
Systematyczne i kompleksowe leczenie dzieci z zaburzeniami zachowania jest bardzo ważne i może być pomocne. Stwierdzono, że młodzież z zaburzeniami zachowania w okresie dorosłości rozwija cechy osobowości antyspołecznej, co bardzo utrudnia funkcjonowanie w społeczeństwie i znacznie zwiększa ryzyko wchodzenia w poważne konflikty z prawem. Im wcześniej rozpocznie się leczenie młodego człowieka, tym większe są szanse, że z czasem zacznie prawidłowo funkcjonować.
Opracowała lek. med. Magdalena Miernik-Jaeschke
